Халықтардың Ұлы қоныс аудару қозғалысы.

Батыс Рим империясының құлауы және мемлекттердің құрылуы

 

1. Халықтардың ұлы қоныс аударуы қозғалысының басталуы. Ғұндардың батысқа жылжуы.

2.  Варварлық герман тайпаларының Рим империясы территориясына баса көктеп кіруі.

3.  Корольдіктердің құрылуы. 

 

Әдебиеттер:

1. Қ.Т. Жұмағұлов, Р.С. Мырзабекова Орта ғасырлар тарихы. Оқу құралы – Алматы «Қазақ университеті», 2020.

2. А.К. Қапышев, Е.А. Шайхыгалиев Дүние жүзі тарихы. 3 томдық. Ежелгі және орта ғасырлар тарихы. 1-том. Алматы, 2017.

3. Б.Боранбаева Орта ғасырлар тарихы (V ғ. екінші жартысы – XVII ғ. ортасы). Оқу құралы – Астана, 2013.

4. Қ.Т. Жұмағұлов, Е.Т. Қартабаева Азия және Африка елдерінің орта ғасырлар тарихы. Оқу құралы – Алматы «Қазақ университеті», 2020.

5. История средних веков. Учебник для академического бакалавриата. Под редакцией И.Н. Осинского, Г.А. Ртищевой, Н.В. Смирновой – Москва-Юрайт, 2018.

6. Тортаев С.Ә. Орта ғасырлардағы Азия және Африка елдерінің тарихы. Оқулық – Алматы, 2017.

7. Орта ғасырлар тарихы. І-том. Алматы, 2015.

 

1.  Біздің заманымыздың IV ғасырының аяғында варвар тайпаларының айрықша ірі, жаппай көшуі мен олардың, әдетте «Халықтардың ұлы қоныс аударуы» деп аталатын Рим империясының территориясына басып кіруі басталды. Герман және тағы басқа тайпалардың шабуылының себептері:

1. Өндірістік күштердің өсуімен байланысты варварлық тайпаларда мүліктік және әлеуметтік теңсіздіктің тереңдеуі.

2. Байлықты молайтуға, жер мен әскери олжаны иемденіп қалуға тырысулары.

Бұл кезде соғыс герман тайпалары үшін әдетке әрі тұрақты кәсіпке айналды. Варварларды Рим империясының ұлан-байтақ жерлері мен бай қалалары қызықтырды.

«Халықтардың ұлы қоныс аударуына» түрткі болған ғұндар қозғалысы еді. Ғұндардың Шығыс Азиядан кенеттен басып кіріп, Еуропадағы күштердің арасалмағын түбегейлі өзгертуі, әрине, Рим империясының пайдасына шешілген жоқ. Ғұндар көшпелі мал өсірушілер болды. Рулық-тайпалық құрылыс жағдайында өмір сүрді. Жер бүкіл тайпа иелігінде болды. Ғұндар бір мәселені шешу үшін көпшілік кеңесіне жиналып отырған, соғыс жағдайында әскери көсемдерді сайлаған. Аммиан Марцеллин ғұндардың жауынгерлік қасиетін: «Өздеріне қауіп төнсе соғысуға шақырады. Соғысқан кезде жауын шеңберлей құрсауға алып, қатты ашулы дауыстар шығарады. Жеңіл және айлакер олар қасақана бытырап кетіп, майдан шебін бұзбаған күйі жауларын оп-оңай қынадай қырады. Олардың жау бекінісін қалай алғанын бақылау мүмкін емес, олар қас-қағым сәтте-ақ дүниенің астан-кестеңін шығарады», – деп баяндайды.

            Әскери өнері жағынан олар – нағыз жауынгер халық. Соғысты алыстан ататын ұшы өткір жебе мен мықты садақ арқылы жүргізеді. Қоян-қолтық шайқаста ешкім олар сияқты қылышпен шебер соғыса алмайды. Жауының қашып құтылуына мүмкіндік бермес үшін арқан мен тұзақ алып жүреді. Ғұндар туралы мәліметтерді гот тарихшысы Иорданнан да кездестіруге болады. Дегенмен Рим тарихшыларының барлығы ғұндарға басып алушы жау ретінде қарағандықтан, олардың жазбаларындағы мәліметтердің басым көпшілігі субъективті, белгілі бір мақсатқа бағындырылған болып келеді. А. Марцеллиндегі, Иордандағы, тағы да басқа Рим тарихшыларының жазбаларындағы ғұндардың сыртқы пішіні, тұрмыс-салт кәсібі туралы жаңсақ, жек көрушіліктен туған пікірлерді осы тұрғыда түсіндіруге болады. Ғұндардың батысқа қарай қоныс аударуының екінші толқыны б.з-дағы 93 жылы басталды. Қоныс аудару кезінде кейбір тайпалар ғұндармен одақтасып біріксе, кейбірі ығыстырыла бастады. Өз кезегінде ғұндардың қысымы Орталық Қазақстандағы, Сырдарияның солтүстігіндегі, сондай-ақ Арал теңізі мен Каспий аймағындағы тайпаларды қозғалысқа түсірді. Бұл үрдіс толқын секілді үздіксіз жүріп, б.з.-дағы ІІ-V ғасыр аралығында 300 жылдан астам уақытқа созылды. Ғұндар б.з.-дың ІV ғасырында Еуропаға дейін жетіп, Шығыс Рим империясына шабуыл жасайды. Ғұндардан бірінші болып соққыға жығылғандар Азов теңізі өңірін мекендеген – аландар (осетиндер) еді. Б.з.-дағы V ғасырдың басында ғұндардың билеушісі Ругила Дунай жерін басып алып қазіргі Венгрия жерінде – «Батыс ғұн империясын» құрады. Ғұндардың осы аймақ тұрғындары құрамына енуіне байланысты Шығыс Еуропада түркі тайпалары түпкілікті орналаса бастады.

Батыс ғұн империясы — ғұндардың Еуропада құрған мемлекеті. Батыс Ғұн империясының негізі алғаш б.з. II ғасырында Батыс Қазақстан жерінде, Каспий теңізі жағалауында қаланды. Ғұндар сол өңірден өздерінің патшасы Валамир (Балаәмір) бастауымен батысқа аттанып, IV ғасырдың 70-жылдары Днестрге дейінгі жерді жаулап алды. Олардан бірінші болып жеңілгендер Азов теңізі өңірін мекендеген аландар болатын (қ. Ғұндардың аландарды талқандауы). Керчь бұғазы мен Қырымдағы Боспор патшалығы да ғұндардың соққысынан құлады. 375 жылы Қара теңіз жағалауындағы остготтарды (Шығыс готтар) түгелдей бағындырды, ал вестготтар (Батыс готтар) Рим империясы территориясына барып паналады. Сөйтіп ғұндарға Еділден Днестрге дейінгі жерлерді мекендеген тайпалар бағынды. Ғұндардың Батысқа жорығы Халықтардың ұлы қоныс аударуының басталуына түрткі болды. Ғұндар Рим империясымен көршілес орналасып алып, көп ұзамай оған қысым көрсете бастады. Батыс Ғұндың басында Рим империясының Паннония аймағын (қазіргі Венгрия жерін) басып алып, оны ғұн мемлекеті құрамына кіргізді. Рим империясының мұрасын бөлісуде герман тайпаларының бақталасына айналды. 433 жылы ғұн патшасы Руғила қайтыс болған соң, мемлекет билігі оның інілері Ақтар мен Мұңзық балаларына — Бледа мен Аттиланың қолына көшті. 437 жылы ғұндар Рейн өзенінің бойында Бургун корольдігіне соққы берді. Нәтижесінде Солтүстік Еуропа мен Галлияға дейінгі герман тайпалары ғұндарға бағынды.

            Ғұндардың Еуропа тарихында терең із қалдыруы даңқты қолбасшы Еділ (Аттила) патшаның есімімен тығыз байланысты. Б.з.-дағы 433 жылы ғұн патшасы Ругила қайтыс болғаннан кейін мемлекет билігі оның немересі Еділдің қолына көшеді. Еділ патшаның есімі бұлайша кездейсоқ аталмаған. Қазақтың эпикалық «Алаңқай батыр» дастанында оның Еділ өзенінің жағасында туылғанын, сондықтан есімі осылай аталғаны жөнінде айтылады. Ол Еуропада тұрақтап қалған ғұн билеушісінің баласы болғандықтан жас кезінен Римде оқып, білім алған. Кейін оның білімін, көрегендігін мойындаған Франк, Бургундия билеушілері оған балаларын оқытуға, тәрбиелеуге жіберіп отырған. Б.з.-дағы V ғасырда Аттила 100 мың әскермен Батыс Рим империясына қарсы шайқасқа шығады. Бұл шайқас б.з.-дағы        451 жылы Галлиядағы Орлеан қаласының түбінде ғұндар мен римдіктердің арасында бір тәуліктен астам уақытқа созылған атақты Каталаун шайқасы еді. Шайқас нәтижесінде ғұндар римдіктерді ойсырата жеңеді. Алайда, Аттила әділдік танытып, өз әскерлерінің дүние жүзі мәдениетінің астанасы – Рим қаласын басып алып, тонауларына жол берген жоқ. Кейін ғұндар Еуропадан кете салысымен герман тайпалары ежелгі өркениетті әбден жойып жібергенше тынбай Римді бірнеше рет тонаған. 1911 жылы Санкт-Петербургте жарық көрген «Әскери энциклопедияның» 250-бетінде: «Герман тайпаларының билігінен аман қалған Еуропа Аттилаға қарыздар» деп жазылған. Аттиланың тұсында Батыс ғұн империясы бүкіл Еуропаны Рим үстемдігінен азат етіп, құл иеленушіліктің жойылуына ықпал етті. Б.з.-дағы 453 жылы  Аттила жұмбақ жағдайда қайтыс болғаннан кейін,  Батыс ғұн империясы ыдырап кетеді.

            Рим империясында құлдар еңбегіне негізделген ірі жер иеленушілік үстем болған еді. Құлиеленушілік шаруашылыққа негізделген рим империясының гүденген кезі б.д.б. I ғасыр мен б.з. I ғасыры еді.

            Біздің заманымыздың II ғасырының аяғына қарай Рим қоғамында дағдарыс басталды. Рим қоғамының барлық салаларын қамтыған құлиеленушілік қатынастардың дағдарысқа ұшырауы, әсіресе империяның батыс провинцияларында ерекше байқалды.

            Дағдарыстың негізгі себептері:

            1. Құлдардың еңбекке деген көзқарасы. Олардың еңбек өнімділігін арттыруға ынтасының жоқтығы.

            2. Шаруашылық құралдарының, техниканың төменгі дәрежеде болуы.

            3. Құлдар соғыстардың нәтижесінде қолға түсетін еді. Ал соғыстар шаруашылықтың дамуына кері әсер етіп, халықтың кедейшілікке ұшырауына әкелетін еді.

            4. Құлиеленушілік жүйе шаруаларды қайыршылыққа ұшыратты. Ол жағдай Римнің әскери күшінің әлсіреуіне әкелді, себебі әскер қатарын шаруалардан толықтырып отыратын еді.

            5. Рим империясының шекарасына орналасқан варварлық королдіктердің империяға шабуылдарының күшеюі.

 

2. Варварлық герман тайпаларының Рим империясы территориясына баса көктеп кіруі.

            Рим империясымен, Италияның солтүстігіне қарай б.з. бірінші жүз жылдықтарында көптеген варварлық тайпалар мекендеген еді.

            Олар үлкен үш топқп бөлінді.

            1. Кельттер

            2. Германдықтар

            3. Славяндар

            Б.з.д. VI-III ғасырларда олар қазіргі Германияның батысын және Францияны (галлдер), Испанияны (кельтоиберлер), Ирландияны («ирлер, скоттар), Англияны (бриттер), Швейцарияны (гельветтер), Солтүстік Италияда (Цизальпілік Галлия).

            Б.з.д. III ғасырларында Галлатин деген өздерінің мемлекетін де құрған екен.

            Қазіргі кейбір жер-су аттары солардан қалған: Рейн, Дунай өзендері, Альпі таулары және кейбір халықтар аты – британдықтар (бриттер), германдықтар (германдар) т.б.

            Галлдер 2-ге бөлінеді.

            1. Цизальпілік галлдер

            2. Трансальпілік галлдер

            Сонымен кельттер ортағасырлық Еуропаның қалыптасуына өз іздерін қалдырды.

            Германдықтар туралы римдіктердің еңбектерінен білеміз:

            - Юлий Цезарь «Записки о Галльской войне» (б.з.д. 50 жылдар аяқталған)

            - Рим тарихшысы Тацит этнографиялық очерк «Германия» толық атауы «О происхождени и местжительстве германцев» (б.з.д. 100 жылдар). Сонымен қатар Плиний, Плутарх және басқа да антикалық авторлар жазған.

            Германдықтар батыста Рейн өзенімен және Висла өзенімен, солтүстікте Солтүстік және Балтық теңізімен, оңтүстікте Альпі мен Дунай, сонымен қатар Скандинавия жерлерін алып жатқан.

Каталаун жеріндегі жеңіс римдіктердің соңғы жеңісі болды. 454 ІІІ Валентинианның бұйрығымен Аэцийді өлтіреді. 455 жылы Аэцийдің әкери қолбасышысы свевтік Рикимердің қолынан император қайтыс болады. 21 жылдың ішінде 9 билеуші ауысты. Соның себебінен империяда дағдарыс және шекараның тарылуына алып келеді. 476 жылы германдар қоыстану үшін жер сурайды, бірақ олардың талаптарын орындаудан бас тартады. Герман жалдамалыларының басшысы скир тайпасынан шыққан Одоакр батысримдік император Ромул Августулды тақтан тайдырып, өзі Италия әскрінің конунгі юолып тағайындалады. Осылайша Батыс Рим империясының өмір сүруі тоқтатылады.

3. Корольдіктердің құрылуы. 

V ғасырдың соңында Батыс Рим империясының орнына бірнеше варвар мемлекеттері құрылды: Вандал, Вестгот, Свев, Бургунд, Франк және Италиядағы Одоакрдың мемлекеті. Солардың ішінде өміршеңі Франк мемлекеті болды.

            1. Вестготтар королдығы  - 419ж. (Оңтүстік батыс Галлияда). Орталығы Тулуза қаласы.

            2. Вандалдар королдығы - 439ж. (Солтүстік Африкада). Астанасын ежелгі Карфаген қаласының орны.

            3. Бургундтар королдығы – 443ж. (Оңтүстік шығыс Галлияда). Астанасы Вормс қаласы.

            4. Одоакра королдығы - 476ж. орталығы Рим.

            5. Остготтар королдығы – 493ж. (Италияда). Астанасы Равенна қаласы.

            6. Лангобардтар королдығы – 568ж. (Солтүстік Италияда).

            7. Франктер королдығы – 481ж.