Еуропа және Америка елдерінің жаңа және қазіргі заман тарихы1: 6 дәріс : 6

6 дәріс

6 - дәріс

6 - дәріс. XVII - XIX ғ. 60 - шы жылдарындағы ресей.

1. Ресей I Петр патшаның қайта құрулар кезеңінде.

2. II Екатерина билеу кезіндегі Ресей мемлекеті.

Ресей I Петр патшаның қайта құрулар кезеңінде. Ресейдегі XVII ғ. аяғы - XVIII ғ. бірінші ширегінде болған қайта құру- лар І Петр патшаның(1689-1725) қызметімен байланысты Ұлы Петр – жаңа уақыт кезеңінде Еуропадағы жарқын тұлғалардың бірі. I Петр тұлғасы Ресейдің тарихынан ажырамайды. Алайда, сонымен қатар, ол Санкт-Петербор қаласының тарихынан да ажырамайды.

Барлық уақыттар ұлттар тарихшыларының негізгі назарын Ресей мемлекетінің өміріндегі өзгерістік тармағына айналған Ресей патшалығының реформаларына тартты. Оның басқаруы барысында Ресей жартылай азиаттық артта қалушылықтан шығып, батыс әлеміне күрделі саяси және әскери әсерін тигізді. Тосқауылдардың алдындағы табандылық, тоқтатылмайтын сынақтар – барлығы тарихтағы рөлін ұлғайту өте қиын тұлғаның ойлау және физикалық қызметінің суретін білдіреді.

I Петрді Ресейдің тұрмыс халі, күші мен беделі аса қатты алаңдатты. Мемлекеттік бірліктің нысанын дамытуда маңызды құбылыс XVIII ғасырда жүргізілген Ресейдің әкімшілік-аймақтық құрылғысын түбегейлі қайта құру болды. Әртүрлі жерлердің әртүрлі өлшемдері, атаулары, мәртебесі бар қырық руының орнына атақты ғылымилылықтан айырылмаған және белгілі бір шамада буржуазиялық сипатқа ие болып жүрген белгілі бір принциптер бойынша құрылған үйлесімді және бірыңғай жүйе келді. Кейбір деңгейде Ресей осы мәселені шешуде дамыған еуропалық державаларды қуып жетті, мысалы, Францияда, ондағы жаңа әкімшілік бөлініс буржуазиялық революциядан кейін ғана енгізілді.

І Петр Ресейдің мемлекеттік және қоғамдық өмірінің реформациясы мен өзгерісіне үлкен үлес қосқан тұлға. Ресейде болған қайта құрулар ел өмірінің барлық жақтарын қамтыды: экономиканы, саясатты, ғылымды, тұрмысты, сыртқы саясатты, мемлекеттік құрылысты.

Оның еңбегі елдің алдында тұрған міндеттердің күрделілігін дұрыс түсінгенінде және ұғынғанында және оларды жүзеге асыруға мақсатты түрде кірісуінде.

І Петрдің барлық мемлекеттік қызметін шартты түрде екі кезеңге бөлуге болады: 1696-1715 және 1715-1725 жылдар.

Бірінші кезеңнің ерекшелігі асығыстық пен Солтүстік соғыстың жүруімен түсіндірілген үнемі ойластырылып отырмайтын қасиеті. Реформалар, ең алдымен, соғысты жүргізуге қаражат жинау үшін бағытталды, күштеу әдісімен жүргізілді және жиі күтілетін нәтижеге әкелген емес. Мемлекеттік реформалардан басқа бірінші кезеңде тұрмыс салтын жаңарту мақсатымен кең реформалар жүргізілді. Екінші кезеңде реформалар едәуір жоспарлы болды.

Жалпы Петрдің реформалары Ресей мемлекетін нығайтуға және басқару тобын батыс-еуропалық мәдениетке абсолюттік монархияны бір уақытта күшейтумен біріктіруге бағытталды. Ұлы Петрдің басқаруының соңына қарай мықты Ресейлік империя құрылды, оның басында абсолюттік билікке ие болған император болды. Реформалардың барысында бірқатар еуропалық мемлекеттер қатарынан Ресейдің техникалық-экономикалық артта қалуы жеңді, Балтия теңізіне шығу тартыспен жеңіп алынды, Ресей қоғамының өмірінің барлық салаларында қайта құрулар жүргізілді. Сол кезде, халықтық күштер өте қатты әлсіреген, бюрократиялық аппарат кеңейді, жоғарғы билік дағдарысы үшін кейін «сарайлық келіссөздер» дәуіріне әкелген алғышарттар құрылды.

Әр тарихшы әрқалай Петрды және оның қызметін бағалайды. Біреулері, оларға таңдана отырып, екінші орынға оның кемшіліктері мен сәтсіздіктерін жылжытады, басқалары, керісінше, бірінші орынға оның барлық кемістіктерін қоюға, Петрды дұрыс таңдау жасамағандығына және қылмыстық іс-әрекеттерінде айыптауға тырысады. Бірақ, тарихшы-ғалымдардың біреуі Петр тұлғасының және оның Ресейлік мемлекетінің тарихындағы қызметінің маңыздылығына дау тудыра қоймас.

Басқаша айтқанда, Ресей тарихында біз біршама адаммен саналы түрде құрылған институттарды табамыз, олар қоғамдық өмірдің барлық жақтарына өте қатты әсер тигізе отырып, өте ұзақ өмір сүретін еді. Сонымен қатар, Петрдің кезінде қалыптасқан немесе бірден сақталған саяси сананың кейбір принциптері мен стереотиптері әлі де бар. Кейде жаңа ауызша киімдерде олар біздің ойлау және қоғамдық тәртібіміздің дәстүрлі элементтері ретінде өмір сүреді.

Ресейліктер күндердің күнінде, мүмкін, қазіргі өмірде, ең ағартушы ха- лықтарды ғылымдағы өзіндік жетістіктерімен, еңбектерде қажымайтындығы-мен және тұрақты және аты шулы даңқының айбындылығымен ұялтатынын білеміз.

І Петрдің мемлекеттік басқару саласындағы реформалары. I Петрде

басында мемлекеттік басқару саласында реформалар бағдарламасы болған жок. Жаңа мемлекеттік мекеменің жасалуы немесе мемлекеттің әкімшіл-аумақтық басқармасының өзгерісі соғыстардың жүргізуінде көрінетін болған. Петр I-нің басқару жүйесі әскердің өзгерісі мен көбейтуіне, кемелердің, бекіністердің және Санкт-Петербургтың құруына керек болған жететін ақша жинауына мүмкіндік берген жоқ.

І Петрдің басқару жылдарынан бастап, мемлекетті басқаруда аз тиімді Бояр думасының рөлінің төмендеу тенденциясы қадағаланды. 1699 жылы патшаның тұсында жеке бұйрықтарды басқаратын 8 адамдардан құрылған канцелярия немесе Министрлер консилиумы ұйымдастырылды. 1711 жылы Бояр думасының және оны ауыстыратын Консилиумның орнында Сенат ұйымдастырылды.

Сенаттың құрылымы біртіндеп құрылды. Бастапқыда Сенат сенаторлар мен канцеляриядан тұрды, кейін оның құрамына екі бөлім құрылды: Жазалау палатасы – сот істері бойынша (Әділет-алқалығын құрғанға дейін ерекше бөлім ретінде жұмыс істеді) және басқару мәселелері бойынша Сенаттық контора. Сенат өз канцеляриясына ие болды, ол бірнеше үстелге бөлінді: құпия, губерниялық, разрядтық, фискалды және бұйрықты. Сенаттық контораны құрғанға дейін ол Сенаттың жалғыз атқару органы болды. Үш құрамда әрекет еткен: мүшелердің жалпы жиналысы, Жазалау палатасы және Сенаттық контора Мәскеуде құрамасынан канцелярия бөлімі анықталды.

Жазалау палатасының құрамына екі сенатор және Сенатпен тағайындалған соттар кірді, олар ай сайын Сенатқа ағымдағы істер, айыппұлдар мен іздестірулер туралы рапорт беріп отырды. Жазалау палатасының шешімдері Сенаттың жалпы қатысуымен өзгертілуі мүмкін болды. Сенат шешімі анықтаған Жазалау палатасының құзыретіне (4.09.1713ж.) губернаторлармен және бұйрықтармен дұрыс емес шешімге шағымдарды қарастыру және фискалды хабарламалар кірді.

Мәскеудегі Сенаттық контора «жарғыларды басқару және орындау үшін» 1722 ж. 12 қаңтарда құрылды Оның құрамына кірген: сенатор, екі асессор, прокурор. Сенаттық контораның негізгі міндеті - мәскеулік мекемелердің ағымдағы істерін Үкіметтік Сенатқа жібермеу, сонымен қатар, Сенаттан алынған бұйрықтарды орындау, Сенатпен губернияға жіберілетін бұйрықтарды бақылау болды. Сенат көмекші органдарға ие болды, олардың құрамында сенаторлар болған жоқ. Ондай органдар рекетмейстер, герольдмейстер, губерниялық комиссарлар болды.

Петрмен құрылған Сенат, ішіндегі 9 адаммен, 1722 жылғы Жарлық бойынша, уақытша істеген жоғары үкіметтік мекемеден үнемі істейтінге айналған. Сенат сот билігін, сауданы, мемлекеттің алым мен шығынын бақылаған. Оған Дәрежелік пен Елшілік бұйрықтардың қызметтері берілген. Сенаттағы шешімдер алқалы қабылданған, жалпы жиналыста жоғары мемлекеттік билігінің барлық мүшелердің қолдарымен бекітілген. Егер 9 сенаттардан біреуі қолын қоймаса, шешім жарамсыз болып саналады. Осылай I Петр өз өкілеттіктерінің бөлігін Сенатқа өкілдеген, бірақ сонда да Сенаттың мүшелеріне арнайы жауапкершілік қойған.

1717-1721 жж. басқарма орындау билігі саласында реформа өткізілді. Оның нәтижесі: швед үлгісі бойынша 13 коллегияның құрылуы.

Жарғы бойынша 14 желтоқсанда 1717 ж. 9 алқалық құрылды: Әскери, Берг, Ревизион, Сыртқы істер, Адмиралтейлік, Әділеттер, Камералар, Штатс-конторалары, Мануфактуралар. ХII ғ. бірінші ширегінің аяғында 13 алқалық болды, олар функционалдық принципі бойынша қалыптастырылатын орталық бас мекеме болды. Алқалықтың бас регламенті (1720 ж.) басқарудың үлкен ережелерін, штаттарды және іс жүргізу тәртібін орнатты. Алқалық келесі құрамда қатысты: президент, вице-президент, 4-5 кеңесші, 4 асессор. Алқалық штаты хатшылардан, нотариустан, актуариустан, көшірмешілерден, тіркеушілер мен кеңсешілерден құралды. Алқалықтар кезінде фискал (кейін прокурор) болды, ол алқалықтың қызметін қадағалады және бас прокурорға бағынды. Алқалықтар монарх пен Сенаттан ғана бұйрықтар алды және патша бұйрығына қайшы келген жағдайда соңғылардың бұйрықтарын орындамауға құқылы болды. Алқалықтар сенаттық бұйрықтарды орындады, шешімдерінің көшірмелерін және қызметі туралы баяндамаларды Сенатқа жіберді.

1708-1715 жылдары жергiлiктi жерлерде билікті бекіту мақсатымен және армияны рекруттар және жабдықтармен жақсы қамтамасыз етiлуі үшін облыстық реформа жүргізілді. 1708 жылы мемлекет барлық сот және әкімшілік күшімен, губернаторларымен 8 губернияға бөлінді: Мәскеулiк, Ингермандландылық (соңынан Санкт-Петербор), Киевтiк, Смоленсктік, Азов, Қазандық, Архангелогородтық және Сiбiр. Мәскеулiк губерния қазынаға түсетін түсімдердің үштен бiрін берсе, одан кейінгісі Қазандық губерния.

Губернаторлар қармағында губернияның аумақтарында орналасқан әскерлер болған. 1710 жылы 5536 ауланы бiріктiрген жаңа әкiмшiлiк бiрлiктер, үлестер пайда болды. Бірінші облыстық реформа қойылған талаптарды шешпедi, керiсiнше мемлекеттiк қызметкерлер санын едәуiр көбейтіп оларға деген шығындарды да өсірді.

1719-1720 жылдары үлестерді құртқан екiншi облыстық реформа өткізілді. Губерния сардарлардың басшылығымен 50 провинцияларға бөлiне бастады, ал ауыл аймақтар жергілікті комиссарлар басшылығымен дистриктiлерге бөлінді. Оларды Камер-әріптестері тағайындады. Реформа нәтижесінде билік орталықтандырылды. Жергiлiктi органдар өзiн-өзi басқару билігін жоғалтты.

Мемлекеттік биліктің барлық пирамидасын император тағайындады. Штаттан тыс Швециямен бейбітшілікке қол қоюдан кейін Ресей империяға айналды. 22 қазанда 1721 ж. Петр I Отан Әкесі, Бүкілресейлік император, Ұлы Петр лауазымы берілді. Осы лауазымды қабылдау шектеусіз монархияны заңды рәсімдеуге сәйкес келді. Монарх өзінің өкілеттіктері мен құқықтарында ешқандай билік және басқару әкімшілік органдарымен шектелген жоқ. Мемлекетте биліктің барлық толықтығына ие болды. Абсолюттік монархтың басқаруының авторитарлығы басқаша ойлауға асығумен, мемлекеттік органдардың жүйесіне бірыңғайлылықты енгізумен, тұрмысты, ғұрыптарды, барлық қоғамдық өмірді, мәдениеттің дамуын реттеуге тырысумен сипатталды.

Монарх мемлекеттің, шіркеудің басшысы, жоғарғы сот, жоғарғы бас басқарушы болды. Оның ерекше құзыреттілігіне соғысты жариялау, бейбітшілікті орнату, сыртқы мемлекеттермен шарттарға қол қою кірді. Монарх заң шығарушы және атқарушы биліктің жоғарғы таратқышы ретінде қарастырылды.

XVIII ғ. ширек ғасырында құрылған мемлекеттік басқару жүйесі І Петрдің өлімінен кейін де сақталды. XVIII ғ. екінші ширегінде оған тек жеке өзгерістер ғана енгізілді, олар басқарудың басты принциптерін қозғаған жоқ. Едәуір ірі өзгерістер І Петрдің мирасқорлары кезінде 1726 жылы Жоғарғы Құпия кеңесін құрумен және 1727 ж. жергілікті басқару реформасымен байланысты болды.

Орнында шешімдердің орындалуын бақылау және жаппай жемқорлықты азайту үшін 1711 жылдан бастап фискалдар лауазымы пайда болды, олар жоғары және төмен лауазымды шендердің барлық теріс істерін «құпия түрде білу, жеткізу және ашу», қазынаны ұрлаушылықты, пара алушылықты қадағалау, жеке тұлғалардың тасыған сөзін қабылдау міндеттерін атқарды. Фискалдарды обер-фискал басқарды, ол патшамен тағайындалады және бағынады. Обер-фискал Сенаттың құрамына кірді және бағынышты фискалдармен байланысты Сенат кеңсесінің фискалдық үстелі арқылы сақтады. Сөз тасуларды қарастырып, ай сайын Сенатқа Жазалау палатасы баяндап отырды. Жазалау палатасы – төрт соттан және екі сенатордан тұратын ерекше сот өкілі (1712—1719 жж. аралығында болған).

Петрдің кезінде батыл дерлік өзгерiстерге сот жүйесi ұшырады. 1719 ж. жүргізілген сот реформасы Ресейдің барлық сот жүйесін реттеді, біріктірді және күшейтті. Реформаның негізгі міндеті – әкімшіліктен сотты бөлу. Сот жүйесінің басында ең маңызды мемлекеттік істерді шешкен монарх тұрды. Ол жоғарғы сот болды және көптеген істерді өз бетімен таратты. Оның бастамасымен сот функцияларын іске асыруға көмектескен «іздестіру істерінің кеңсесі» туындады. Бас прокурор және обер-прокурор патша сотына жатты.

Жоғарғы соттың функциясы Сенат және Юстиц-коллегиясы алды. Олардан төменде: аудандарда - гофгерихты немесе iрi қалаларда аулалық апелляциялық соттар және аудандардағы алқалы төменгi соттар. Аудандық соттар диқандардың барлық санаттарының (шіркеу қызметкерлерінен басқа) қылмыстық және азаматтық істерін жүргізді, сонымен қатар, тіркеуге қосылмаған қала тұрғындарының да істерін жүргізді. Қала тұрғындарының тіркелмеген сот істерін жүргізу үшін 1721 жылы магистрат енгізілді. Қалған жағдайларда жекеменшiк сот жұмыс жасаған. Дегенмен 1722 жылы төменгі соттар аудандық соттарға ауысты, оларды сардарлар басқарды.

І Петрдің әскери саласындағы реформалары. Армияның реформасы: жеке алғанда, шет үлгi бойымен өзгертiлген жаңа полктарды енгiзу – I Петрге дейiнгі уақытта басталған еді, тіпті I Алексей Михайловичтің кезінде. Дегенмен бұл армияның соғысқа жарамдылығы төмен болды. 1700 - 1721 жылдары Солтүстік соғыста армияны реформалау және флотты құру жеңіске керекті негізгі шарттар болды. Швецияға қарсы соғысқа дайындалғанда Петр 1699 жылы ортақ рекруттық жиын және семеновецтер үлгісі бойынша жауынгерлерді дайындау бұйрығын берді. Бұл алғашқы рекруттық жиын 29 жаяу әскер және екi драгундық полкін бердi. 1705 жылы әрбір 20 ауладан өмiрлiк қызметке бiр рекруттан шығару керек болды. Рекруттық әскер жинау нәтижесінде шаруалар арасынан белгілі мөлшердегі ер адамдар алынды. Флотқа, сонымен қатар, армияға алу, рекруттар арқылы жүзеге асырылды.

Әскери істі үйрену үшін жас дворяндарды машықтандыру кеңінен практикаланды. Бір мезгілде үкімет шетел әскери мамандарын жалдаудан бас тартты. 1705 ж. 20 ақпандағы Жарлық рекруттық жүйенің қалыптасуын аяқтады. Гарнизондық ішкі әскерлер құрылды, олар ел ішінде тәртіпті қамтамасыз етті. Қайтадан құрылған жүйелі орыс армиясы Лесная, Полтава түбінде және басқа шайқастарда өздерінің жоғары әскери қасиеттерін көрсетті.

Армияны қайта құру, оны Разрядтық бұйрық, Әскери істер бұйрығы, генерал-комиссар Бұйрығы, артиллерия Бұйрығы және т.б. жүзеге асырған басқару жүйесін өзгертумен қатар жүрді. Соңында Разрядтық үстел және Комиссариат құрылды, ал 1717 ж. Әскери алқа құрылды. Рекруттық жүйе Батыс Еуропа әскерлеріне қарағанда үздік әскери қасиеттері бар үлкен біртекті әскерге ие болу мүмкіндігін берді.

Әскери реформаны жүргізумен бір мезгілде «Әскери Жарғы» негізіне қойылған заңдардың бір қатары әзірленді: 1700 ж. – «Қысқаша қарапайым оқыту», 1702 г. – «Генералдарға, ортаншы және кіші шендерге және қатардағы солдаттарға жинақ немесе әскери тәртіп құқығы», 1706 ж. – Меньшиковтың «Қысқаша Артикулы» 1719 ж. «Әскери Артикулмен» және басқа әскери заңдармен қатар «Әскери Жарғы» жарияланды. «Әскери Артикулда» ең бастысы қылмыстық құқық нормалары болды және әскери қызметкерлерге арналды. Әскери артикулдар әскери кемелерде ғана және бір әскери адамға ғана емес, сондай-ақ, азаматтық кемелерде де барлық қалған тұрғындарға қатысты да қолданылды.

Әскери-теңіз флоты Турция мен Швеция соғыстары үрдісінде құрылды. Негізгі күштері Балтық флотын құруға шоғырландырылды. Теңіз флотының көмегімен Ресей Балтика жағалауларына бекінді, бұл оның халықаралық беделін көтерді және оны теңіз держава етті. Елдің оңтүстігінде де, солтүстігінде де құрылған флоттың тіршілігі мен қызметін «Теңіз жарғысы» анықтады.

1708 ж. Балтикада алғашқы 28-пушкалы фрегат жіберілді, ал 20 жылдан кейін Балтық теңізінде Ресей флоты ең қуатты болды: 32 желі кемесі, 16 фрегат, 8 шняф, 85 галер және басқа ұсақ кемелер. Теңіз ісіне үйрету үшін нұсқаулықтар құрастырылды: «Кеме артикулы», «Ресей флотына әскери нұсқаулықтар мен артикулдар» және т.б.

1715 жылы Петербургте Теңiз академиясы ашылды. 1716 жылы әскери адамдардың қызметін, құқығын және міндеттерін нақты түрде анықтап берген Әскери жарғы шықты. Өзгертулердiң нәтижесiнде бұрын Ресейде болмаған мықты жүйелi әскер және қуатты әскери-теңiз флоты құрылды.

I Петр өз реформаларымен 1725 жылы 212 мың адамға дейiн жеткен айбарлы жүйелi әскер және мықты әскери-теңiз флотын құрды. Әскерде бөлімшелер құрылды: полктер, бригада және дивизиялар, флотта – эскадралар. Көптеген ірі жеңістер болды. Бұл реформалар орыс қаруының одан әрi жетiстiктерi үшiн жол ашты.

XVIII ғ. басындағы шіркеу реформалары. I Петр өзгертулерiнің бiрi - императорға бағынған ресейлiк шiркеу иерархиясын және шіркеудің құқықтық өкілеттілігін жоюға бағытталған, үкіметтен бөлек автономды шiркеу басқаруының реформасы. 1700 жылы патриарх Адрианның өлімінен кейін, жаңа патриархты сайлаудың орнына I Петр уақытша митрополиттiң дін басына рязаньдық Стефан Яворскийді қойды. Кейін ол патриарх тағын сақтаушы немесе «Экзарх» деген жаңа лауазымға ие болды.

Патриарх және архиерей мүліктерін, сонымен бірге, монастырь және оларға қарайтын шаруаларды басқару үшін Монастырь бұйрығы И.А. Мусин-Пушкиннің бастауымен қалпына келтірілді, ол монастырь диқандарының шаруаларының үстінен сот билігін орнатты және шіркеу-монастырьдан түскен барлық табыстарды бақылай бастады. 1701 жылы шіркеу-монастырь аймақтарын және монах тұрмысын жақсарту үшін жарлықтардың топтамасы жарияланды; ең маңызды жарлықтары 1701 жылдың 24 және 31 қаңтарында шықты.

1721 жылы I Петр Рухани регламент бекітті, оның құрастырылуы патшаның ең жақын қөрген адамы, Псков епискобы малоросс Феофан Прокоповичқа тапсырылды. Нәтижесінде, шіркеудің тұрақты реформасы пайда болды, ол дін басылардың автономиясын жойды және мемлекетке толық бағынды. Петрдiң шiркеу реформалары дiн басылардың бағынуына әкелдi. Көп епископтық, патриархтықты жойды және қарапайым дiни қызметкерлер қудалауларға ұшырады. Енді шiркеу дербес рухани саясат жүргізе алмайтын болды және қоғамдағы абыройын жоғалтты.

I Петрдің экономикалық реформалары. 1700-1721 жылдардағы Азов жорықтары, Солтүстiк соғысы және Петрмен құрылған тұрақты рекрут армиясын ұстау, зор құрал-жабдықтар талап еттi, жүргізілген қаржы реформалар соларға бағытталған.

Бірінші кезеңде жаңа құрал-жабдықтар табу жолдары iздестiрілді. Дәстүрлі кедендік және қабақтық жиындарға монополизациядан бөлшек тауарлардың сатуынан жиындар және жанама салықтардан, елтаңбалық қағазын пайдаланудан, аз салмақтық ақшаның шекімесінен түскен қаражаттар қосылды.

Петр 1704 жылы ақша реформасын өткізді, нәтижесінде, негізгі ақша бірлігі ақша емес болатын, тиын болды. Бұдан былай, ол ақшаның жартысына емес, ал екі ақшаға тең болды. Ал бұл сөз алғашқы рет ақшаларда жазылды. Сол кезде XV ғасырдан бұрынғы шартты ақша бірлігі ретінде майдаланбайтын рубль, таза күміс 68 грамына теңестірілген және айырбастау операцияда эталон ретінде қолданылу жойылды. Қаржы реформасы кезінде ең маңызды өлшем болған – бұл түндік басы аула салымға дейін орнына жан салығының енгізілуі. 1710 жылы аула санағы өткізілгенде, аулалардың саны кішірейгенін көрсетті. Мұндай кішірейту себебінің бірі, бірнеше аулаларының салықтарын кішірейтудің мақсатымен бір тоқыма шарбақ құрып, бір қақпа жасалды, бұл бір аула деп есептелген. Көрсетілген кемшіліктерді жоюға жан салығына көшуге шешім қабылданды. 1718-1724 жылдырда қайтадан халық санағы өткізілді, онда халықты тексеруімен бірге 1722 жылы өткізілген санақ қайта қарастырылды. Бұл тексеру бойынша 5967313 адам көрсетті.

Алынған мәліметтердің негізінде үкімет әскермен және флотқа қажетті қаражатты аулалардағы халық санына бөлді. Нәтижесінде, жан салығының өлшемі анықталған болды: помещиктердің басы байлысы мемлекетке 74 тиынды төледі, мемлекеттік шаруалар 1 рубль 14 тиын (өйткені алым төлемейді), қала тұрғындары 1 рубль 20 тиын. Тек ғана еркектерге жасына тәуелсіз салық салынды. Дворяндық, дiн басылар, сонымен бiрге, жауынгер және казактар жан салығынан босатылды. Жан салығы реформасының нәтижесінде қазынаның өлшемі едәуір үлкейді. Егер 1710 жылы табыстарды 3 134 000 сомға дейiн созылып жатты; енді олар 1725 жылы 10 186 707 сом болды.

Ұлы елшiлiк кезінде Ресейдiң техникалық артта қалуын сезiнiп, Петр ресейлiк өнеркәсiптi қайта құрудың мәселесiне тоқталды. Одан басқа, әскери мұқтаждықпен меншіктік өнеркәсіпті дамыту қажет болды. Петр Солтүстік соғысты Швециямен бастап, теңіз жағалауына шығу үшін Балтикада заманға сай флот салуын жариялап, әскердің кенет өскен қажетін қамтамасыз етуге арналған мануфактураларды еріксіз салуды бастады.

Сібірде, Нерчинсктің жанында 1704 ж. Ресейде алғашқы күміс балқытатын зауыт салынды. Келесі жылы ол күміс шығарып берді. Ресейдің пайдалы кенінде геологиялық іс-шаралар өткізілді. Бұрын ресейлік мемлекет шикізаттың арақатынасында толықтай шетелдік мемлекеттерден тәуелді болды, ең алдымен Швециядан, алайда темір кенінің және басқа пайдалы кендердің Оралда ашылғанынан бастап, темірді сатып алу қажет етпеді. Оралда 1723 ж. Ресейдегі ең ірі темір жасайтын зауыт салынды, кейін Екатеринбург қаласы дамыды. Петрдің кезінде Невьянск, Каменск-Орал, төменгі Тагил негізденді. Олонецк аймағында, Сестрорецкіде, Тулада- қарудың зауыты пайда болады, оқ-дәрілі зауыты - Петербургте және Мәскеудің астында, терілік және тоқымалық өнеркәсіп Мәскеуде, Ярославта, Қазанда және Украинада дамыды, бұл экипировка және мундерлеу өндірісі орыс әскеріне қамтамасыз болды, жібек тоқу, қағаз өндірісі, цемент өндірісі, қант зауыты және шпалерная фабрика пайда болды.

Басты мәселелердің бірі білікті шеберлердің жоқтығы болды. Патша бұл мәселені орыс қызметіне тиімді шарттармен шетелдіктерді тартты, сонымен орыс ақсүйектерін Батыс Еуропаға оқуға жіберді.

Орыс мануфактураларының жана уақыттағы негізгі мәселесі - ол шаруа күштің жетпеушілігі. Бұл мәселе азаптық шаралармен шешілген: мануфактураларға үлкен ауылдарды және ауыл- мекендерді қосымша жазған, сонымен қатар, шаруалар өзінің салықтарын мемлекетке мануфактурамен адалдады, фабрикаларға қылмыскерлер мен қайыршыларды жіберген. 1721 жылы жарлық шықты: «көпес адамдарға» ауылдарды сатып алуға және шаруаларды мануфактураға көшіруге болатынына рұқсат етілді.

Әрі қарай сауда саласы дамуды бастады. Петербургтің құрылысымен елдің басты порты Архангельсктен болашақ астанаға көшті. Өзеншіктің арналары салынды. Дербес жағдайда, Вышеволоцкий және Обводной арналары салынды.

Жалпы Петрдің саудадағы саясатын протекционизм саясаты ретінде сипаттауға болады, оның ерекшелігі отандық өндірісті қолдауда және импорттық өнімге жоғарылатылған бажды белгілеуде. 1724 жылы қорғайтын кедендік тариф енгізілген – ол отандық кәсіпорындар дайындап, шығара алатын шетелдік тауарларға жоғары баждар.

Сонымен, Петрдің кезінде орыс өнеркәсібінің негізі қаланды, соның нәтижесінде XVIII ғасырдың ортасында Ресей дүниежүзінде металл өндіру бойынша бірінші орынға шықты. Фабрикалар мен зауыттардың саны Петрдің патшалық етуінің аяғында 233 дейін жетті, соның ішінде 90 жуығы ірі мануфактураларды білдірді.

І Петрдің әлеуметтік реформалары. Әлеуметтік саясаттағы Петрдің негізгі мақсаты - Ресей халқының құқығы мен міндетін санат бойынша заңды рәсімдеу. Нәтижесінде қоғамның құрылымы пайда болды, онда айқын сословиелік мінез белгілі нысанға келді. Ақсүйектердің құқықтары мен міндеттері кеңейтілді, сондай- ақ сол уақытта шаруалардың ашуы күшейе түсті.

Дворяндық саясаттың негізгі кезеңдері: 1706 жылғы Білім туралы жарлық: бояр балалары міндетті түрде немесе бастауыш мектеп, немесе үйде білім алуы керек. 1704 жылғы вотчиналар туралы жарлық: дворяндық және боярлық вотчиналар бөлінбейді және бір-біріне теңеседі. 1714 жылғы бір мұралық туралы жарлық: ұлдары бар жер иеленуші өзінің барлық жылжымайтын мүлігін олардың біреуіне ғана таңдауы бойынша мұра етіп қалдырады. Қалғандары қызмет жасауға міндетті болды. Жарлық дворяндық жер иелігі мен боярлық вотчинаның түпкілікті бірігуін білдірді, сол арқылы феодалдардың екі сословиесі арасындағы айырманы мүлдем жойды.

1721 жылғы «Рангтар туралы табель»: әскери, азаматтық және сарай маңы қызметтерін 14 рангқа бөлу. Сегізінші сыныпқа жеткен кезде кез келген шенеунік немесе әскери адам ата-бабасынан қалған дворяндық мәртебесін алатын болды. Сол арқылы адамның мансабы ең алдымен оның шыққан тегіне емес, оның мемлекеттік қызметтегі жетістіктеріне байланысты болды.

1722 жылғы 5 ақпандағы тақты мұра ету туралы жарлық: І Петрдің мұрагері болмауына байланысты тақты мұра ету туралы жарлық шығаруды шешеді, онда өзіне мұрагер тағайындауды өзіне қалдырады. Бұрынғы боярлық орнын «генералитет» алды, «Рангтар туралы табельдің» алғашқы төрт класы шендерінен тұрды. Жеке сіңірген еңбегі бұрынғы текті ақсүйектер өкілдерін қызметпен көтерілген адамдармен араластырды.

Петрдің заң шығару шаралары дворяндықтың маңызды-сословиелік құқықтарын кеңейтпестен оның міндеттерін айтарлықтай өзгертті. Мәскеу уақытында қызмет етуші адамдардың шағын класының бағынумен болатын әскери іс енді халықтың барлық тобының бағынуына айналады. Петр заманының дворянында бұрынғыдай жер иеленудің ерекше құқығы бар, бірақ бір мұралық туралы және тексеру туралы жарлықтар салдарынан оған мемлекет алдында өз шаруаларының көнгіштігі үшін жауапкершілік жүктеледі. Дворяндық оқу қызметіне дайындау үшін міндетті.

Петр қызмет етуші кластың сол кездегі тұйықтығын бұзды, рангтар туралы Табель арқылы қызмет жолымен басқа сословиедегі адамдарға шляхталық ортаға кіруіне жол ашты. Екінші жағынан бір мұралық туралы заңмен дворяндықтан көпеске және дін басыларына шығуға ниет білдіргендерге жол ашты. Ресей дворяндығы әскери–бюрократтық сословие болды, оның құқығын мемлекеттік қызмет құрайды және мұралық түрде анықтайды.

Петрдің реформалары шаруалардың жағдайын өзгертті. Әртүрлі шаруалар санатынан, шіркеудің әлде алпауыттардың тәуелділігіне жатпайтын (солтүстік шаруалар, орыс халқына жатпайтын халықтар т.б.), жаңа біртұтас мемлекеттік шаруалар санаты қалыптасқан- ауызекі еркін, бірақ мемлекетке салық төлейтін. Берілген өлшем «еркін шаруалардың қалғанын жойды» деген пікір дұрыс емес, себебі, мемлекеттік шаруаларды құраған халықтар тобы Петрге дейінгі кезеңде еркін ретінде қарастырылған жоқ – олар жерге бекінген болды және патша жеке тұлғаларға және шіркеуге крепостной ретінде арыздануы мүмкін болды.

XVIII ғасырда шаруаларда жеке еркін адамдардың құқықтары болды, бірақ орын ауыстыруы шектеулі болды және крепостной қатарына монарх ретінде ауысуға болатын болды. Жеке крепостнойлық шаруашылыққа қатысты заң актілерінде қарама-қарсы сипат болды. Сонымен крепостнойлардың некеге отыруына помещиктердің араласуына шектеу қойылды, сотта жауап берушілер ретінде өзінің орнына крепостнойды қоюға және оларды иеленушінің қарыздары үшін оларға ізденім салуға тыйым салынды. Сонымен қатар, өздерінің шаруаларын ойсыратқан помещиктердің алпауыт қожалығына қамқорлыққа беру туралы норма бекітілді, ал шаруаларға, өздерін крепостнойлық тәуелділіктен босату үшін солдатқа жазылу мүмкіндігі берілді.

Сол уақытта қашқын шаруаларға қарсы шаралар айтарлықтай қатайтылды, помещиктерге крепостнойларды рекрутқа беруге рұқсат етілді. Құлдарға адам басына салық салу құлдардың крепостной шаруалармен қосылуына алып келді. Шіркеу шаруалары монастырь бұйрығына бағынды және монастырьлардың билігінен шығарылды.

Петр кезінде тәуелді жер иеленушілердің – мануфактураларға тиесілі шаруалардың жаңа саны құрылды. Осы шаруалар XVIII ғасырда фабрикаға бекітілген атау алды. 1721 жылғы жарлықпен дворяндар мен көпес-фабриканттарға өздеріне жұмыс істеу үшін мануфактураға шаруаларды сатып алуға рұқсат етілді. Фабрикаға сатып алынған шаруалар оның иелерінің жекеменшігі болып табылмады, өндіріске бекітілген болды, сондықтан фабрика иесі шаруаларды сатуға да, мануфактурадан бөлек салуға еркі болмады. Бекітілген шаруалар белгіленген жалақы алды және белгіленген жұмыс көлемін атқарды.

Шаруалар үшін Петрдің маңызды шарасы 1721 ж. 11 мамырдағы жарлығы болды, ол егін ору практикасында Ресейде дәстүрлі түрде қолданылған орақтың орнына литва шалғысын енгізді. Осы жаңалықты губерниялар бойынша тарату үшін «литовкалардың» үлгілері, неміс және латыш шаруаларынан алынған нұсқаушылармен бірге жіберілді. Шалғы егін ору кезінде он есе еңбек үнемділігін беретіндіктен, осы жаңалық қысқа мерзім ішінде кең таралым алды және кәдімгі шаруалар шаруашылығының бір бөлігі болды. Петрдің ауылшаруашылығын дамыту бойынша басқа шараларына жер иеленушілер арасында малдың жаңа тұқымын – голландия сиырларын, Испаниядан әкелінген меринос қойларды тарату, жылқы зауыттарын құру енді. Елдің оңтүстік шеттерінде жүзім ағаштары мен тұт ағаштарының плантацияларын отырғызу бойынша шаралар қабылданды.

І Петр кезіндегі мәдениет саласындағы өзгерістер. І Петр жыл санаудың басын (әлде басталуын) Византиялық заманнан Христиандық Рождестводан бастап 1700 жыл, ал Жаңа жыл 1 қаңтардан бастап тойланды. Одан басқа І Петр патшалығында Юлиандық күнтізбенің біркелкі қолданылуы енгізілді.

Ұлы Елшіліктен оралған соң І Петр өз көңілін ақсүйектерді білімге және зайырлы еуропалық мәдениетке баулуға аударды. Зайырлы білімдік орталықтар пайда болды, алғашқы орыс газеті баспаға шықты, кітаптардың көптеген аудармалары орыс тілінде шықты. Ақсүйектерге І Петр қызмет табысын білім тәуелділігіне байланысты екендігіне шарт қойды. 1703 жылы І Петр кезінде орыс тілінде араб әріптерімен жазылған бірінші кітап шықты. 1710 жылы І Петр жаңа әліппені бекітті. І Петр жаңа баспаханалар ашып онда 1700-1725 жылдардың аралығында кітаптардың 1312 түрлері басылып шығарылды. 1714 жылы І Петр Ғылым Академиясы ұйымдастырылған жарғыны бекітті.

Аса маңызды орын – тастақ Петербургтың құрылысы болып табылды, оның құрылысында шетелдік сәулетшілер қатысқан және осы құрылыс патшаның өзі әзірлеген жоспары бойынша жүргізілген. Ол бұрынғы кезде болмаған елге жат уақыт өткізетін жаңа қалалық орта құрды.

І Петрдің жүргізген реформалар саясатпен экономиканы ғана өзгертпей өнер саласына да өзгерістер еңгізді. І Петр шетелдік суретшілерді Ресейге шақырып осы кезде талантты жас суретшілерді «өнерге» тәлім алуға шетелге жіберді, әсіресе Голландия мен Италияға.

14 каңтарда 1700 жылы Мәскеуде математикалық және навигациялық ғылымдар мектебі ашылды. 1701-1721 жылдары Мәскеуде артиллериялық, инженерлік және медициналық мектептер, Петербургта инженерлік мектеп және су-теңіз академиясы, Олонецк және Орал зауыттарында кен-тау мектептері ашылды. 1705 жылы Ресейде ең алғашқы гимназия ашылды. Осы бұқаралық білім беру бағытының мақсаты 1714 жылы шыққан жарғыға байланысты провинциялық қалаларда циферлік (сандық) мектептерде әрбір кез келген адамның балаларын сауат ашуға, есеп-қисапты оқыту болып табылған. Әрбір губернияда осындай мектептердің екеуден болуы ұйғарылған және ондағы білім алу тегін болған. Сарбаздардың балаларына арнайы гарнизондық мектептер, ал шіркеу поптарын дайындау үшін бірнеше діни мектептер ашылған.

І Петр реформаларының маңызы туралы айта келе, ең алдымен, олар Ресей қоғамын түрлендіру және еуропаландыру үрдісінің басталуын білдіретінін атап өткен жөн. Белгілі сабақтастықты сақтаған кезде Ресейде XVIII ғ. бірінші ширегінде құрылған мекемелердің жаңа жүйесі сол кезде алдыңғы басқару практикасынан радикалды бөлінуді білдіреді. Петрдің әкімшілік реформалары, кейін Ресей және басқа елдердің реформаларында қазіргі кезге дейін байқалатын бірқатар тұрақты белгілерге бай.

II Екатерина билеу кезіндегі Ресей мемлекеті.

Конец формы

Начало формы

Петр I өлімінен кейін, оның реформаторлық бағытын Екатерина II (1762-1796) жалғастырды. Ол орыс халқының ұлттық мүдделерін таныта білді және тарихта елді отыз төрт жыл билеген ұлы императрица ретінде өшпес атын қалдырды. Н.М. Карамзин Екатеринаның реформаторлық ісін бағалай отырып, былай деді: «Екатерина II I Петр айбындылығының нағыз мұрагері және Ресейдің екінші жаңартушысы болды». Оның билеген кезеңі хронологиялық шегін түрлі тарихшы ғалымдар әр түрлі анықтаған «ағартушылық абсолютизм» дәуірінің бастамасы болды.

Ағартушылық абсолютизм – жалпы еуропалық құбылыс. Орта топтың ағартушылары әлеуметтік-экономикалық қатынастардың еш күйзеліссіз эволюциялық ауысуына шақырды, бұл Еуропа монархтарына тиімді болып, корольдер ойлағандай олардың тағына деген қауіптің көзін жоя алатын корольдер мен философтар одағын құруға мүмкіндік жасады. Еуропада ол Пруссия королі Фридрих II, швед королі Густав III, Австрия императоры Иосиф II сияқты көрнекті өкілдер арқылы көрінді. Бұл дәуір француз ағартушыларының идеяларына толып, экономикалық және саяси билікке қарсы өз наразылықтарын ашық көрсетіп, деспоттық билеушілерді және католик шіркеуінің озбырлығын қатты сынаған жаңа таптың – буржуазияның пайда болуымен сипатталады.

II Екатерина өзіне дейінгі бастамашыларға серік болған саяси турақсыздық пен сарай төңкерістерінің топтамасын ұмытқан жоқ, бұл Екатеринаны жеке билігін нығайту туралы ойға итермеледі, онсыз ол түбегейлі өзгерістерді іске асыру мүмкін емес деп санады. Ол сол заманда билеп тұрған заңнаманың жетілмегендігін, елдегі құқық тәртібінің мүлдем жоқтығын түсінді, бұрынғы жарлықтардың авторлары ескі ойларды нұсқаулыққа алып отырғандықтан, ол жарлықтардың көбісі орындауға жарамсыз болып қалды деп санады. Императрица еуропалық білімі бар адам болғандықтан алда тұрған өзгертулердің қажеттілігін жақсы түсінді де, Ш.П. Монтескье, Вольтер, Д. Аламбер, Д. Дидроның және «білімді абсолютизм» идеясының басқа да шабыттандырушыларының жұмыстарын мұқият зерттей бастайды. Саяси реформалардың қарама-қайшылықтарына қарамастан, Ресей империясында II Екатеринаның қызметі Ресейдің алдағы тарихы үшін айтулы оқиғаға айналды. Ол көп жағдайда Ресей дамуының тарихи таңдауына әлемдік тарихтың жетекші субъектісі ретінде әсер еткен үрдістер мен артықшылықтарды анықтай білді.

II Екатерина ролі қазіргі қоғамдық үрдістердің теориялық талдауында өзектілігін жоғалтқан жоқ.

«Құдай мені әкелген елге мен тек игілік тілеймін. Ол бұған куә» деген еді II Екатерина.

Ресей мемлекеті тарихының әрқашан өзіндік, басқа мемлекеттердің тарихына ұқсамайтын, тіпті кейде феноменальды ерекшелігі болды. Олай болмағанда, орыс тарихының «алтын ғасыры» императрица II Екатерина есімімен барлық әлемге танымал неміс ханшайымы София Августа Фредерика Анхальт-Цербстская атымен көп байланысты екенін қалай түсіндіруге болады?

II Екатерина туралы тарихи әдебиеттің сан алуандығы ол туралы адам, әйел немесе мемлекет билеушісі ретінде бір жақты пікір айтуға ерік бермейді. Көптеген қарама-қайшы мәліметтер әр түрлі ғұмырнамаларды, романдар мен зерттеулерді келтіреді.

Сонымен қатар, даусыз деректер де бар, мысалы, II Екатеринаның билік еткен шағы ресейде «Ағартушылық абсолютизм» ғасыры деп аталған, оның мақсаты сол уақыттағы құрылымды заңнамалық шаралармен орнықтыру және ақырында мемлекеттің күш-қуатын нығайту болды.

II Екатеринаның басқаруында мемелекеттік және губерниялық басқару, заң шығару, мәдениет, ағарту және денсаулық сақтау салаларында көптеген реформалар жүргізілді. Және де бұл реформалардың нәтижелері ондаған жылдарға ілгері мемлекеттің ішкі ғана емес, сыртқы саясатын да болжап қойды.

II Екатерина 1789 жылдың 2 сәуірінде Померания герцогствосының бас қаласы Штеттинде дүниеге келді. Оған София Фредерика Августа Ангальт-Цербстская есімін берді.

Ангальт-Цербстская ханшайымының балалық шағы қарапайым ортада өтті. Сол кезде, өзінің айтарлықтай ерте шағында болашақ императрица айырықша ақылын және қатал мінезін әлденеше рет көрсеткен.

Жас София саяхаттауды қатты ұнатқан және осы жағынан анасы Иоганна Елизавета екеуінің ықыластары ұқсас болды. Иоганна Елизавета кез-келген сылтаумен күйеуі және балаларымен бірге саяхатқа баруға дайын болатын. Дегенмен, шақырулар жан-жақтан келетін. Сөйтіп, олар бір сарайдан екіншісіне барып жүретін: Цербст, Гамбург, Брауншвейг, Ойтин, Киль және тіпті Берлинге. Осы кезден-ак кішкентай неміс ханшайымы өзіне бағынушылардың емес, билеушілердің әлемінде жүруге тура келетінін түсінді.

1739 жылы анасының немере ағасы Адольф Фридрих Голштейн-Готторпский ұйымдастырған мерекеге қатысу үшін ата-анасы Софияны Кильге алып барады. Дәл осы жерде он жасар ханшайым Ұлы Петрдың немересі жас Карл Петр Ульрих Гольштейнскиймен пікір алысады, оны Швеция немесе Ресей тағына үміткерлердің бірі болуы мүкін деп айтатын.

1744 жыл қарсаңында Софияның әкесі Христиан Августке курьер пошта пакетін әкеліп береді. Оның ішінде Санкт-Петербургтегі ұлы князь Карл Петр Ульрих сарайының обер-гофмаршалы Брюмерден келген хат болды. Хат Софиянын анасы Элизабет Анхальт-Цербстская ханшайымға арналған еді және келесі жолдарды қамтыды: «Оның императорлық әмірі императрица Елизавета Петровнаның жедел және ерекше бұйрығы бойынша, оның ұлы әміршісі сіздің ұлы әміршіңіз үлкен қызы ханшайыммен бірге Ресейдегі император сарайы орналасқан қалаға шұғыл келгенін қалайтынын сізге, ханым, хабарлаймын... Сіздің әміршіңізге осы асығыстықтың нағыз себебі неде екені, оның императорлық әміршісі оны және ол туралы көп жақсы пікірлер айтылатын үлкен қызы ханшайымды неге көргісі келетіні түсінікті болуы тиіс...». Неміс ханшайымының тағдыры осылай шешілді.

1744 жылдың 10 қаңтарында Иоганна Елизавета және София алыс және қиын сапарға Ресейге аттанады.

9 ақпанда жихангерлер Мәскеуге келеді, ал келесі күні бал ұйымдастырылады, осы балда София сарайға таныстырылады. Осы кезден бастап оның мүлдем өзгеше өмірі басталады.

1744 жылдың 28 маусымында София Православие діні бойынша шоқындырылып, оған Екатерина есімі беріледі, ал 1745 жылдың 21 тамызында болашақ императрица мен ұлы князь Петрдың некесі қиылады.

II Екатеринаның тұлғасы император сарайының көп назарын өзіне аудартады. Басқаша болуы мүмкін де емес, өйткені ол текті жалғастырушы, империя мұрагерінің анасы болуы тиіс еді. Сондықтан, 1754 жылдың 20 қыркүйегінде Екатеринаның ұлы Павел туғанда Екатеринаның ұмытылып кеткені ғажап емес. Патша айналасының барлық ықыласы Павел Петровичке аударылды.

Екатерина өзін кітап оқумен жұбаныш етеді. Ол Тациттің «Анналы», Вольтердің «Эссе о нравах и духе нации» шығармаларын, Монтескьенің «О духе законов» кітабын оқиды. Монтескьедан ол либерализмді үйренеді, оны жеке билікке қанағатсыздық үркітеді, ол жақсылық, теңдік және ақыл-парасат орнаған тәртіпті армандайды. Вольтер оны қоғамдық істерді жүргізген кездегі игі ықпалдарға үйретеді, деспотизмнің де табысқа жетуге мүмкіндігі болғанда, тек қана ол «оқыған» болса болғаны. Ал Тацит оны сабырлы және мейірімсіз бақылаушының көзқарасы бойынша тарихи оқиғаларды талдауға үйретеді. Ол, сонымен қатар, өзі таба алған орыс кітаптарын да оқиды. Екатерина қоғам, мемлекет және әділетті басқару проблемалары жайында көп ойлана бастайды.

Іс жүзінде осы уақыттан бастап II Екатеринаның император тағына қарай жолы басталады. Сол кездін өзінде оның санасында билік басына отыру айқын белгіленді: «Не өлем, не билеймін», – деп жазған ол.

1762 жылы императрица Елизавета қайтыс болып, билік басына III Петр келеді. Ол небәрі жарты жыл елді басқарып, осы уақыт ішінде жаппай наразылықты туғызуға үлгереді. Екатерина дайындаған және ақсүйектік гвардияның көмегімен өткізілген қарулы көтеріліс нәтижесінде III Петр тақтан құлатылады.

Екатерина билікті өз ұлы Павелге бермеуді және регент болмауды ұйғарады. Оның әрекеттері өзіне императрица болуға бағытталады.

II Екатеринаның таққа отыру рәсімін 1762 жылдың 22 қыркүйегінде, яғни III Петр тақтан тайдырылғаннан кейін үш айдан аз уақыт өткен соң, Мәскеуде өткізуге белгіленеді. Осы қысқа мерзім ішінде, таққа отырғызу рәсіміне дайындықпен қатар, болашақ императрица бар жігерімен мемлекетті басқаруға кіріседі.

Әрине, ол өзінің жағдайының сенімді емес екенін түсініп, сондықтан тез арада тиянақты жағдай құрғысы келеді. Ол Елизавета мен III Петр кезінде қызмет еткен мемлекеттік қайраткерлерді өз орындарында қалдырып, осылайша өзінің данышпандығын көрсетеді.

Екатерина империяны кітаптардан үйренген принциптерге сүйеніп басқармақ болады. Ол билікке келместен бұрын сол ойларын таңдаулы стильде мазмұндаған: «Құдай мені әкелген елге мен тек игілік тілеймін... Держава даңқы – менің де даңқым».

Монархтың «шексіз билігін» және Ресейдің басқа мемлекеттерден үстемдігін дәріптей отыра, Екатерина, бәрінен бұрын, халқының игілігіне орай басқаруды ұйғарады. Философтардың ілімдеріне берік болып, ол крепостнойлық құқықты мінейді: «Еркін туған адамдарды құлға айналдыру христиан дініне және әділеттілікке қарама-қайшы...» «Еркіндік, сен – бәрінің жанысың, сенсіз бәрі өлі. Мен адамдардың заңға бағынғанын қалаймын, бірақ құлдықты қаламаймын».

Екатеринаның айналасындағылар саясатқа алданбаған бұл жас әйелдің бәрін көруге, түсінуге, бәрін сынауға, бәрін өзі шешуге тырысатынына таң қалады. Оның қоғамдық істердегі тәжірибесіздігі оны мүлдем жасқандырмайды, керісінше, іс-әрекетке ынталандыратын сияқты.

II Екатерина төрелерді аяусыз сұрақтарымен және азаматтық борышқа үздіксіз шақыруларымен жаңылдырып, министрлер Кеңесінің барлық отырыстарын, Сенаттың барлық отырыстарын басқарады. Екатерина мемлекеттік басқару ісінде тәртіп орнатуға тырысады. Сонымен қатар, оның сын сөздері мен ұсыныстарын тындай отырып, сенаторлар мен министрлер оның дұрыстығын мойындайды.

Батыс мәдениетінде оның дағдылы классификациялауымен, өзінің ашықтығымен, епті ақылымен және жеңілмейтін өмірлік қуатымен қалыптасып кеткен Екатерина енді өзінің халқы болып кеткен Ресей халқының немқұрайлығына, қиялшылдығына және фатализміне ашуланады және таң қалады. Оны ол ұлы және тамаша деп санайды. Ол сол халыққа лайық болғысы келеді.

Қуаныштың кернеуімен ол былай жазады: «Әлем ещқашан скифтен (басқаша айтқанда, орыс) асқан қайратты, оң сынды, адал, адамгершілігі мол, рақымды, жомарт және елгезек адамды жаратқан емес. Ешкім онымен кескінінің дұрыстығы, сұлулығы мен шырайының түсі бойынша, бітімділігі, сымбаттылығы және бойы бойынша, қолдарымен, аяқтарымен немесе шымыр, жүйкелі және бұлшық етті денесімен, қалың сақалымен, ұзын және қою шаштарымен тең келмейді. Ол табиғатынан тік және адал, оған қулық пен өтірік жат, бұл айла-тәсілдерді жек көреді. Ол теңі жоқ жаяу жауынгер және шабандоз, теңізші және эконом. Ешкім ол сияқты өз балалары мен жақындарын жақсы көре алмайды. Ол тумысынан ата-анасын және басшылығын сыйлай біледі. Ол бұйрықтарды жылдам әрі нақты орындайды, ол ешкімге ұқсамаған сенімді адам».

Бұнымен бір мезгілде Екатерина Украина, Поволожье жерлерін игеру үшін неміс колонисттерін шақырады; оларды әскери борышынан босатып, оларға он жыл мерзімге дейін қоныс тебуге пайызсыз несие береді, оларды отыз жылға қандай да бір салықтардан босатып, дін тұту еркіндігіне кепіл береді. Орыс жерінде еңбекқор, адал, парасатты және өте жігерлі шет ел шаруаларының отарларын құру, императрицаның ойынша, орыс жігітінің олардың үлгісі бойынша жерді өңдеуді жетілдіруге және тұрмыс қалпын жақсартуға итермелеуі тиіс еді. Әрине, Екатеринаның пікірінше игілік болатын осындай ой, басыбайлылардың бағынышты жағдайын помещикке қарасты ескермейді.

Сонымен қатар Екатерина Ресейге Еуропаның бұрыш-бұрышынан дәрігерлерді, сәулетшілерді, инженерлерді және қолөнершілерді шақырды. Ол мемлекеттің саудаға араласуын жояды. Қарамайды, зығыр дәнін, балауызды, майды, темірді, кендірді, уылдырықты және сақарды экспортқа шығарғысы келетін әрбір адам мемлекеттен қолдау көруі тиіс. Көпестерге саудадағы тәртіпсіздік пен енжарлыққа қарсы күресі үшін, кәсіпкерлік рухын дамыту үшін одақтарға бірігуге бұйрық берілді. Халықтың қолданысындағы тиындардың әр түрлі сорттарын қайта бақылайтын қаржы полициясы құрылды. Басқа комиссия әскери әлемдегі жемқорлықпен күресу амалдарын зерттейді. Үшінші комиссия әскердегі реформамен айналысады, арсеналдарды, казармаларды құрады және стратегиялық маңыздағы жолдарды салады.

Көп кешікпей II Екатерина өзінің прогресске берілгендігін дәлелдейтін тағы бір қадам жасайды: ғылым Академиясын кеңейтеді. Оның өз қолымен жазған хатында мынадай сөздер бар: «Лайықты білімі бар әрбір адам, әлі күнге дейін басыбайлы болса да, Академияның мүшесі бола алады. Олар бәрі де, адъюнкттер де, академиктер де, сонымен бірге олардың балалары да және барлық ұрпақтары мәңгілік еркін адамдар; Оларды және олардың ұрпақтарын қайта басыбайлы қылуғы ешкімнің де құқығы жоқ».

Дәл осындай қоғам тарапынан қамқорлық тастанды балаларға арналған жетімдер үйін немесе Тәрбие үйін құру идеясында да көрінді. Балаларға білім беру бағдарламасында ең бастысы – мамандықтарды және қолөнер кәсібін игеру: «Ұлдар егін шаруашылығы мен бағбаншылық ежелерін меңгереді, ал қыздар інжіл әйелдердің, мықты және Гомер жырлаған еңбексүйгіш жарлардың үлгісі бойынша тағам әзірлеуді, нан пісіруді және сол тәріздес өнерлерді үйренеді... Осылайша жұмыссыздықты, салақтықты, жалқаулық пен олардың барлық кемістіктеріне бастау болатын кемшіліктерді білмейтін адамдар ұрпақтары пайда болады».

Сонымен қатар, Екатеринаның ғылым, білім, денсаулық сақтау саласындағы барлық революциялық қайта құруларымен қатар крепостнойлық құқықтың гүлденуі орын алады.

Өз заманындағы азаттық сүйгіш монархтардың бірі ретінде Вольтер мен Дидо мадақтаған Екатерина крепостнойлық құқықты барлық Ресейдің бұрыннан азат оңтүстігі – Малороссияға және Азат Украинаға таратты. Миллионнан астам еркін шаруаларды Екатерина өзінің фавориттеріне және жоғарғы топ өкілдеріне таратып берді.

II Екатерина заманында басыбайлы шаруалар өздерінің қалған жеке бас бостандықтарын да жоғалтып, «шоқындырылған жеке меншікке» айналды. Императрица шаруаларға өз помещиктерінің заңға қайшы әрекеттері үшін мемлекет өкілдеріне шағымдануға тыйым салған кезде соңғы нүкте қойылды.

Ағартушылық туралы көп сөздер айтып, II Екатерина тәжірибе жүзінде крепостнойлық шаруалардың білім алуын барынша кешіктіруге тырысты. Мысалы, Екатерина Мәскеу губернаторына былай жазған: «мен мектептерді жасамаймын, бірақ Еуропа үшін біздің халықты ағарту ісіне деген қарым-қатынасымызды қоғам пікірінде сақтап қалуымыз керек. Біздің шаруалар білім алғысы келген күні Сіз де, мен де өз орнымызда қалмаймыз».

Сонымен қатар, болашақта, II Екатерина барлық крепостнойлық шаруалардың 1785 жылдан кейін туған балаларын еркін деп жариялауды көздеді. Егер бұл құжат қабылданып, жарияланса, крепостнойлық құқық тез-ақ жойылып кететін еді. Бірақ бұған ақсүйектер, жалпы «жоғарғы тап» жол бермеді.

Ал 90-жылдары II Екатерина өмірінің аяқталып келе жатқанын түсінгенде және әдетте екіжүзденбейтін кезде оның күйініп есіне алатыны: «Олар (крепостнойлар) дәл біз сияқты адамдар екенін айтқың-ақ келген кезде, тіпті мен өзім солай айтқан кезде, маған тас лақтыра бастайды деген қауіп туады. Тіпті граф Александр Сергеевич Строганов, ең биязы, ең адамгершілігі мол, жүрегінің жақсылығы әлсіздікпен шектесетін осы адамның өзі де наразылықпен және құштарлықпен құлдық ісін қорғады... Менің ойымша, осы мәселе бойынша адамгершілікпен және адам сияқты ойлаған тіпті жиырма адам болған жоқ».

Императрица өзінің «Заңдар жинағын жасау туралы талаптар» деп атайтын өмірлік маңызы бар ісіне келеді. Ресей 1649 жылы патша Алексей Михайлович жариялаған «Уложение» деп аталатын ескі, күрделі және қатал кодекс бойынша әлі өмір сүріп жатты. Ұлы Петр, I Екатерина, II Петр және Анна Ивановна енгізген өзгертулер заңнаманы көп түсіндірген жоқ. Бұл құжат жаңартуды талап етті. Ал Екатерина осы зор еңбекке құпия түрде кіріседі.

«Наказ» бойынша жұмыс істеген кезде Екатерина тек Монтескьенің ғана емес, 1764 жылы «О преступлениях и наказаниях» трактаты жарыққа шыққан итальяндық заңгер Чезаре Беккарианың еңбектерін пайдаланған. Барлық осы кірмелер олардың мағынасын өзгертетін бір тұтас болып жинақталды. «Наказ» ақсүйектердің әдеттен тыс либерализмді түсіндіруі болып айналды. Монтескье мен Беккари әміршілердің киімімен бір қолында әділ соттың таразысымен, ал екіншісінде қамшымен көз алдына келіп тұрады. Бұл кодекс емес, бұл заң шығарушы келешекте сақталуы тиіс принциптердің тізімі. 655 тарауға бөлінген осы принциптер автор ойының прогресс туралы қам жеуі мен дәстүрлерді сақтауы арасында, теңдік және артықшылықтарды сыйлаудың, абсолютизмнің қажеттілігі және шыдамдылыққа ұмтылу арасында тұрақсызданып жүргенін дәлелдейді. Әрбір жазған жолымен Екатерина қайырымдылыққа, әділеттілікке, патриотизмге, ақыл-парасатқа шақырады.

1766 жылы күзде Екатерина өзі өз еңбегін Сенатқа ұсынып, заң шығару бойынша комиссия немесе Үлкен комиссияны құруды бұйырды. Оның міндеті – халық жағдайын алдын ала біліп, «Наказда» жазылған принциптерді кодификациялау.

Халықтан тілектері жайында сұралсын! Әрбір губерния, қоғамның әр табы өздерінің тілектерін «Құрмет дәптерлеріне» жазуға мәжбүр етілсін. Көпшілік заңдарды алыстан болсын жазуға тартылсын! Міне революция! Сенаторлар не істеу керектігін білмейді: бұл батылдықтан шошу керек пе, алде қуану керек пе.

Үлкен комиссияға қатысуға Сенат, Синод және алқалардың өкілдері ғана емес, сонымен қатар ақсүйектерден, қала тұрғындарынан және шаруалардан делегаттар шақыртылды, әрине, крепостнойлардан басқасы. Ақсүйектер уезден бір депутаттан таңдайды, және де дауыс беруге барлық ақсүйектер қатысуға құқылы. Қалалардан – бір депутаттан, ал сайлаушы бола алатын тек үй қожалары. Ауыл шаруаларының (еркін төрешіл шаруалардан) ішінен әр губерниядан бір адамнан сайланады. Ақсүйектерден немесе қала тұрғындарынан сайланған депутат болу үшін жас шамасы жиырма бестен аз болмауы тиіс және мінсіз беделі болуы керек. Ауыл шаруаларының арасынан жасы отыз беске толған тұрмыс құрған жанұядағы әке депутат бола алады. Депутаттар бес мүшеден тұратын комитет құрастырған сайлаушылардан талаптар дәптерін алады. Олардың шығындарын қазына төлейді, олар өмір бойына өлім жазасынан, жәбір-жападан, тән жазасынан және мүлік тәркілеуден босатылған. Тәжірибе жүзінде сайлау құлшыныссыз өтеді, тартынатындар көп болады. Егер өзі сайланса, бұл артық міндеттер мен жауапкершілік болады деп әркім қорқады. Сонымен қатар қызығушылық танытатын көп адамдарға, кандидаттар болсын, сайлаушылар болсын, тұрғылықты орны мен уез орталығының ара қашықтығы өте үлкен!

Ақыр соңында зорға Үлкен комиссия құрылды, оның әмірінде 1441 талаптар дәптері бар.

1767 жылдың көктемінде депутаттар жиналып императрицаға сол бастамасы үшін алғыс айту үшін оны қалай атау керектігін ойлай бастайды: «Ұлы Екатерина» деп пе, «Асқан данагөй», «Отан анасы» деп пе? Осы пікірталасқа бірнеше отырыс жұмсалды. Екатерина абыржи бастайды. «Мен оларды заңдарды зерттеу үшін жинасам, – деп жазды ол ассамблея төрағасы граф Бибиковке, – ал бұлар менің құндылықтарымның анатомиясымен айналысуда». «Ұлы Екатерина» лауазымы дауыстардың ең көбін жинады. Патшайымға осындай атақты беріп, Үлкен комиссия жұмысқа кіріседі. Комиссия басты мемлекеттік мекемелердің 28 өкілінен және крепостнойлардан басқа қоғамның әр түрлі таптары сайлаған 536 депутаттан құралған. Олардың міндеті – православиеліктерге де, мұсылмандарға да, татар далаларының және Украинаның бай өлкелерінің тұрғындарына да, мәскеуліктерге де, сібірліктерге де жарайтын заңдарды шығару. Көп ұзамай олар бұл іс қолдарынан келмейтінін түсінеді. Екатерина олардың отырысының көбіне қатысады. Өз империясы ақылдыларының ой жағдайларының бейнесін көруге үміттенген Екатерина «Дәптерді» оқыған кезде көңілі қайтқанын түсінді. Ресейде қоғамдық пікір жоқ деп қарама-қарсы шығуға тура келеді. Қудалануға ұшыраудан қауіптеніп, ешкімнің шағымдануға батылы жетпейді. Ал басқару мәселелеріне қатысты, әркім «императрицаның даналығы мен аналық қамқорлығына» сүйенеді. Көбінесе ақсүйектер өз артықшылықтарын кеңейтуді, ал көпестер – ақсүйектер сияқты крепостнойларды иемдену құқығын сұрайды. Ал крепостнойлардың болса тіпті дауыс беру құқығы жоқ.

Алайда Үлкен комиссия таратып жіберілді. Шамасы, Ресей мемлекеті мемлекеттік басқарудағы осындай ауқымды өзгерістерге дайын болмаған, әсіресе мемлекеттік билік, азаматтардың құқықтары мен міндеттері аясындағы қайта құруларға.

Заңдар халықтың «жалпы білімсінуіне» сәйкес келу керек дегенге сүйеніп, II Екатерина әуелгі баста принципиалды сұрақ қояды: еуропалық қоғамдық ойдың орыс халқына шығарған шешімі қаншалықты пайдалы болуы мүмкін? Оның жауабы бір мәнді: «Ресей – Еуропа державасы, орыс халқы – Еуропа халқы; еуропалық емес ерекшеліктері болғаны – уақытша және кездейсоқ». I Петр жүргізген реформалардан кейін орыс халқының жағдайы толықтай жаңа Заңдар жинағын енгізу талаптарына сәйкес келеді.

Алайда II Екатерина қатты қателескен еді. Ресей «қоғам» ретінде енді ғана құрыла бастады. Тіпті Еуропада заңнаманың озық ойлары көбінесе заң болып жүзеге асырылмаған ойлар ғана болатын. «Өз отанын амандықтың, даңқтың және тыныштықтың ең жоғарғы сатысында көру» тілегінде ол өз заманын белгіледі. Бұл тілек оған сөгіс бола алмайды.

II Екатеринаның самодержавиелік монархияны үлкен Ресей мемлекетіндегі ең жақсы билік формасы деп санағаны да ғажап емес. «Патша самодержавиелік, өйткені ол кісінің біріктірілген билігінен басқа ешбір билік осыншама үлкен мемлекеттің кеңдігі іспетті әрекет ете алмас. Қандай да болсын өзге басқарма Ресейге зиянды болып қана қоймай, ақырында жоқшылыққа ұшырататын еді». «Патша барлық мемлекеттік және азаматтық билік көзі болып табылады», - деп жазылған «Наказда».

Бірақ II Екатеринаның түсінігі бойынша самодержавиелік патша диктатор және есерсоқ та емес. Ол данышпан жетекші және ұстаз, өз құзырындағы адамдарға қатал, бірақ әділетті әке (ал II Екатеринаны жиі «патшайым ана – императрица» деп ұлықтайтын). Патша өсиеттерімен және жарлықтарымен халқын «өздігінен пайда болатын тілектерден және табанды ниеттерден» қорғайды. Ол шамасына қарай адамгершілікті және өктемшіл болуы керек. «Наказдың» (XX) негізгі мазмұнын қорытындылайтын арнайы «түсіндіретін» тарауда былай жазылған: «мемлекеттік басқарудағы ең жоғарғы өнер оның әр түрлі жағдайларда биліктің қай бөлігін, азын ба, әлде көбін бе, пайдалану керектігін білуінде».

Сонымен қатар екінші қосымша тарауда Ресей императрицасы мемлекеттік ең маңызды «қажеттіліктер» деп әлдеқайда нақтысын атайды: «мемлекет амандығын сақтап қалу», ол үшін қорғанысты, құрлық және теңіз әскерін, қамалдарды, т.б. тиісті деңгейінде ұстау қажет; «ішкі тәртіпті, әркімнің және бәрінің тыныштығын және қауіпсіздігін сақтау»; «әділеттілікті, қоғамдық орындарының мінез-құлық ережелерін және әр түрлі заңдарды бақылауды қызметшілердің жалпы пайдаға жұмсауы» т.б.

Ал Ресей империясының дұрыс жағдайына қатысты Екатерина келесі пікірін айтады.

Ресей мемлекеті құзырындағы барлық адамдар «азаматтар» болып табылады және шеніне, атағына және байлығына қарамастан заң алдында тең болып табылады. Сонымен қатар «түсіндіретін» XX тарауда Екатерина теңдікті осылай түсінуден сақтандырады, онда «әр адам заң бойынша оларға басшы болып бекітілген адаммен тең болғысы келеді».

«Еуропалық мемлекеттер Азия мемлекеттерінен оның құзырындағы адамдардың қарым-қатынасының еркіндігімен ерекешеленетінін» түсініп, II Екатерина осы бостандықтың немесе самодержавиелік мемлекеттегі «еркіндіктің» өлшемін анықтауға тырысады. «Еркіндік – ол заңмен рұқсат етілгендердің бәрін істеу, ал егер азаматтардың бірі заңмен тыйым салынғанды жасаса, онда енді еркіндік болмас еді; өйткені басқалардың да бірдей осындай билігі болар еді».

Одан кейін «азаматтағы мемлекет еркіндігі олардың бәрі өзінің қауіпсіздігімен рахаттанады деген пікірден туатын рух тыныштығы болып табылады; және адамдар еркін болуы үшін заң бір адам екіншісінен қорқатындай емес, барлығы бір заңнан қорқатындай болуы тиіс».

Заңдардың мақсаты бір жағынан «құлдылықты теріс пайдаланбауда», ал екінші жағынан одан туатын қауіптерден сақтандыру болып табылады.

Екатерина ерекше көңіл аударып айтқандай, заңдарды түсіндіру құқығынан қорқынышты ештеңе жоқ, яғни заңнан қандай да бір жасырын мағына іздеп, сөздерге, заң анықтамаларына көңіл аудармау. Заңдарды түсіндіру оларды түсіндіруге мәжбүрлейтін сол заңдардың анық еместігі сияқты жамандық болып табылады (153, 157 бап). Сондықтан заңдар тілі түсінікті, қарапайым және қысқа болуы керек. Заңдар барлығына ортақ жасалынады және оларға сәйкес әрекет жасау үшін, барлық адамдар оларды түсінуі керек (457, 458 бап).

«Наказда» «азаматтық қоғам» термині қолданылатыны естен кетпес, бірақ оның түсінігі біреулер билеп, басқарады, ал басқалар бағынады деген тәртіпке әкеледі (250 бап).

II Екатерина шығармасында «құқықтық мемлекет» термині жоқ, оны құрайтын кейбір белгілер мен ерекшеліктер, немесе ондайға формалды түрде жақын сипаттар, онда көрсетілген.

Бұдан басқа, биліктің өзін-өзі тежеуі туралы да айтылады. 512 бапта «билік өзі өзіне қойған шектеулерді ескеріп, әрекет жасауы тиіс» деп айтылады. Әрине, бұнда абсолюттік болуы тиіс жоғарғы билік емес, оларға бағынатын «орта билік», олардың арасындағы құзіреттерді шектеу айтылады. «Полиция билігінің шегі аяқталатын жерде азаматтық әділ сот билігі басталады, – делінген 562 бапта.

Үлкен комиссияның таратылуына қарамастан, оның жұмысы нәтижелерінің үлкен мәні болды. Шын мәнісінде, Екатерина орыс қоғамының пікірін естігісі келген және естіген алғашқы Ресей билеушісі болды. Келешекте императрица әсіресе губерниялық мекемелер мен сословиелерге қатысты ірі реформаларды жүзеге асырып, осы мәліметтерді пайдаланған. Бұл II Екатеринаның мемлекетті билеуден гөрі сол мемлекеттің дамуы жайлы ойлағанын тағы бір дәлелдейді.

Маңызды өзгертулер сословиелік принцип бойынша құрылған сот жүйесін де қозғаған: әрбір сословиенің өз соты болды. Ақсүйектерді губерниялық қалалардағы жоғарғы земстволық сот және уездік қалалардағы уездік сот соттады. Қала тұрғындарын губерниялық және қалалық магистраттар, ал мемлекет шаруаларын жоғарғы және төменгі сот жазалары соттады. Губернияларда бітістіру және аралық инстанцияның функцияларын атқаратын үш сословиеден тұратын ар-намыс соты құрылды. Барлық сословиелік соттар таңдаулы болды. Одан жоғары сот инстанциясы губернияларда құрылған сот палаталары – азаматтық және қылмыстық болды, олардың мүшелері сайланбайтын, тағайындалатын болды. Сенат империяның жоғарғы сот органы болды.

1775 жылы мемлекет губернияларды басқаруда да өзгеріс күткен. Осылайша, II Екатерина губернияларды басқару үшін биліктің бюрократиялық аппаратын нығайтқан және губерниялар санын 50 дейін көбейткен Мекеме құрды. Бір губернияда саны 400 мыңнан аспайтын халық тұрды. Бірнеше губерния наместниктікті құрады. Губернаторлар мен наменгерлерді II Екатеринаның өзі орыс ақсүйектері арасынан таңдап, олар Екатеринаның нұсқаулары бойынша әрекет етті. Вице-губернатор, екі губернатор кеңесшісі және губерния прокуроры губернатор көмекшілері болды. Мемлекеттік табысты Қазыналық Палата басқарды (қазына кірістері мен шығындары, қазына мүлкі, өтеп алу және монополия мүліктері, т.б.), ал губернатор Қазыналық палатаны басқарды. Губернатор прокуроры барлық сот мекемелеріне басшылық етті. Қалаларды мемлекет тағайындайтын қала бастығы лауазымы болған. Губерния уездерге бөлінді. Көптеген үлкен ауылдар уездік қалаларға айналды. Уезде билік ақсүйектер жиналысында сайланатын капитан-исправникке қарады. Әр уездік қалада сот, ал губерниялық қалада – жоғарғы сот құрылды. Алым-салықтарды төлеуге ыңғайлы болуы үшін әр уездік қалада Қазыналық ашылды.

1775 жылғы губерниялық реформа арқылы құрылған жергілікті басқару жүйесі 1864 жылға дейін сақталғаны, ал ол жасаған әкімшілік-аймақтық бөліну Қазан революциясына дейін сақталғаны есте қаларлық оқиға.

Басты сословие ақсүйектерді мойындаса, айрықша сословие көпестер мен мещандарды мойындады. Ақсүйектер мемлекеттік қызметті атқарып, ауыл шаруашылығын жүргізу керек болды, ал көпестер мен мещандар саудамен және өнеркәсіппен айналысуға тиіс болды.

Ақсүйектердің сословиелік артықшылықтарын рәсімдеу мақсатында, 1785 жылы ақсүйектерге арналған Сый грамотасы шықты. «Мәртебелі Ресей ақсүйектерінің еркіндігі мен артықшылықтары құқығына арналған грамота» заңнамалық актісімен рәсімделген ақсүйектер артықшылықтарының жинағы болды.

II Екатерина ақсүйектерді міндетті қызметтен босатты. Байқалғандай, ақсүйектерді толығымен босату келесі фактілерге негізделген. Осылайша, әскери және азаматтық басқарудың әр түрлі істерінен хабардар адамдардың жеткілікті саны қалыптасты. Негізінде, ақсүйектердің өздері де мемлекетке қызмет етудің қажеттілігін түсінді және отан үшін қан төккенді абырой деп санады. Сонымен қатар, ақсүйектер өмір бойы жерлерінен айырылған кезде көптеген шаруашылықтар құлап, мемлекет экономикасына жаман әсерін тигізді.

Мемлекеттегі ең басты сословие ақсүйектерді Сый грамотасымен мойындады және олар салық төлеуден босатылып, оларға тән жазасын қолдануға болмайтын, тек ақсүйектер соты ғана оларды соттай алатын. Тек ақсүйектердің ғана жерді және крепостнойлық шаруаларды иелену құқығы болды. Сонымен қатар олардың жеке қожалықтарында жер асты кендері болды, олар саудамен айналысып, зауыттар құруға құқылы еді, үйлері әскерлерден босатылып, қожалықтары тәркілеуге жатпайтын. Ақсүйектердің өзін өздері билеуге құқықтары болды, олар «ақсүйектер қоғамын» құрды, оның органы губернияда және уезде әр үш жылда бір шақырылатын, ақсүйектердің губерниялық және уездік қолбасшыларды, сот маслихатшыларын және уездік әкімшілікті басқаратын капитан-исправниктарды сайлайтын ақсүйектер жиналысы болды.

Грамотамен қатар ақсүйектерге қалаларға арналған Сый грамотасы берілді. II Екатеринаның осы заңнамалық актісі сайлаушылар қатарын біраз кеңейтіп, жаңа сайланған қала мекемелерін құрды. Қала тұрғындары мүліктік және қоғамдық белгілері бойынша алты топқа бөлінді: «нағыз қала тұрғындары» – ақсүйектерден, шенеуніктерден, дін басыларынан құрылған жылжымайтын мүлік иелері; үш гильдияның көпестері; цехтарға жазылған қолөнершілер; шетелдіктер мен және басқа қалалықтар; «атақты азаматтар»; «посад халқы», яғни қалада өнеркәсіппен немесе қолөнермен күн көретін басқа азаматтар. Бұл топтар қалаларға берілген Сый грамоталары бойынша жаңа өзіндік басқармаларға ие болды. Үш жылда бір рет «қала қауымының» жиналысы шақырылды, оған тек ең ауқатты адамдар ғана қатысатын. Қала думасының бір басқарушысы және алты мүшесінен құралған «жалпы қалалық дума» тұрақты қала мекемесі болды. Қалалардағы магистраттар соттық сайлау мекемелері болды.

1783-84 жылдары II Екатерина жастарға арнап «Орыс тарихи жазбаларын» жариялады. Оларда адамзат жергілікті ерекшеліктердің әсерінен түрлерін ғана өзгертетін бірдей идеяларды және құмарлықтарды барлық жерде нұсқау етіп қолданады деген ойлар болды. «Жазбаларда» орыс-Ресей тарихының дәуірлерге бөлінуі ұсынылды, одан кейіндеу отандық тарихнама орын алды.

Императрица ғалымдарға арналған мұрағаттарды ашуға бұйрық берді, «Ежелгі Ресей кітапханасының» басылымдарына көмектесті.

II Екатеринаның «Мен бұл тарихты (Ресейдің) есімнен адасқанша жақсы көремін» деген сөзінде әсірелеу де жоқ, адалдық та жоқ. Қайтыс болардан бірнеше күн бұрын барон Ф.М. Гриммге жазған хатында үлкен тарихи еңбек жазып жатқанын хабарлайды.

II Екатерина жүзеге асырған басты жобалар осындай болды. Ол жоспарындағылардың бәрін іске асыруға үлгермеді. Осылайша, шаруалар реформасы соңына дейін жазылмай қалды, тақ мұрагерлігі туралы заң да жарыққа шығарылмады.

Сонымен қатар, императрицаның мемлекет пен қоғамға көрсеткен еңбегі өте көп екені сөзсіз. II Екатеринаның өлімімен орыс тарихының бір дәуірі аяқталды. Ресей артта қалған, феодалдық мемлекеттен күшті әскері бар және халықаралық қарым-қатынастарда алдыңғы қатардағы қуатты полициялық-төрешілдік мемлекетке айналды. Жаңа орыс мәдениетінің, ұлттық ғылымның және өнердің қалыптасуындағы маңызды кезең аяқталды.

«Екатерина сарайындағы ағылшын министрі - П.А. Вяземский куә болғандай, - оны жерлеу кезінде былай деген: «On enterre la Russie» (Ресейді көміп жатыр)».

Шынымен, II Екатеринаның өлімімен сол екпінді XVIII ғасырдағы Ресей өткенге кетіп қалды.

Ресей тарихында II Екатерина заң бойынша ең әйгілі билеушілердің бірі болып саналады. Оның ойларының озықтығы I Петрдың ойларынан кем болған жоқ.

Бұдан басқа ол тамаша шеберлікпен билікті сақтай отырып, бірқатар маңызды мемлекеттік реформаларды жүргізе білді, бұны бәріне, сонымен қатар қазіргі мемлекет қайраткерлері үшін еліктеуге тұрарлық өнеге екенін сөзсіз мойындауға болады.

Қорытындылай келе II Екатеринаның Ресей халқына және мемлекетіне шын берілгендігінің тағы бір дәлелін келтіруге болады. Екатерина өзінің болашақтағы құлпытасына арнап келесі эпитафияны былай деп жазды: «Бұнда Екінші Екатерина марқұм жатыр. Ол III Петрге тұрмысқа шығу үшін 1744 жылы Ресейге келді. Он төрт жасында ол үш түрлі мәні бар шешім қабылдады: өз күйеуіне, Елизаветаға және халқына ұнау. Ол бұл жағынан жетістікке жету үшін ештеңені назарынан тыс қалдырған емес. Көңілсіздік пен жалғыздыққа толы он сегіз жас оған көп кітап оқуға себеп болды. Ресей тағына отырған кезде ол оз қарамағындағы адамдарға бақыт, бостандық және материалдық амандық беру үшін бар іждағатын салды. Ол оңай кешіріп, ешкімді де жек көрген емес. Ол мейірімді болды, өмірді сүйді, көңілді пейілімен ерекшеленді, өзінің сенімі бойынша нағыз республикашыл және мейірімді жүрек иесі болды. Оның достары болды. Жұмысты оңай атқарды. Ол ақсүйектердің ойын-сауығын және өнерді жақсы көрді».

Тақырып бойынша бақылау сұрақтары:

1. Патша I Петрды реформаларды жүргізуге итермелеген негізгі себептер

қандай?

2. I Петрдың қайта құруларының мәні мен ерекшеліктері неде?

3. Ресейдің I Петрдың патшалық еткен кезіндегі сыртқы саясатының негізгі

бағыттары қандай болды?

4. I Петрдың мемлекеттік-әкімшілік саласындағы қайта құруларының

мазмұны неде?

5. I Петрдың мемлекеттік-әкімшілік саласындағы қайта құруларының

мазмұны неде?

6. I Петрдың әскери реформаларының мазмұны неде?

7. I Петрдың әлеуметтік салада жасаған реформалары нені көздеді?