Дәрістің мазмұны

1.     Картографиялық белгілер.

2.     Картографиялық бейнелеу тәсілі және оның түрлері.

 

Картаны басқа графикалық модельдерден ажырататын негізгі қасиет (аэро және ғарыштық суреттер, панорамалар және т.б.) ондағы шартты белгілерді қолдану болып табылады. Семиотика ғылымы белгілер мен белгілер жүйелерінің қасиеттерін зерттеумен айналысады. Картография мен Семиотиканың түйіскен жерінде карта тілі ретінде картографиялық белгілер жүйесінің жалпы теориясын дамытатын картографиялық Семиотиканың ерекше бөлімі қалыптасты.

Карта тілі – картографияда қолданылатын символдық жүйе, оның ішінде шартты белгілер, бейнелеу әдістері, карталарды жасау және пайдалану кезінде оларды салу, пайдалану және оқу ережелері.

Картографияны автоматтандыру мен компьютерлендіруге байланысты карта тіліне ерекше назар аударылды. Картографиялық зерттеулер Жалпы семиотикамен, машиналық графикамен, көркемдік дизайнмен және қабылдау психологиясымен тығыз байланысты. Олар электрондық карталардың сапасын арттыруға бағытталған.

Картографиялық шартты белгілер – бұл картада объектілердің түрін, олардың орналасқан жерін, пішінін, өлшемдерін, сапалық және сандық сипаттамаларын көрсететін графикалық белгілер. Соңғы уақытқа дейін барлық белгілер статикалық болды, бірақ электронды технологияның дамуымен динамикалық шартты белгілер пайда болды.

Географиялық карталарда барлық нысандар арнайы белгілермен көрсетіледі, олар олардың сыртқы түрі суреттелген заттардың сипаттамалық ерекшеліктеріне жиі ұқсайтындай етіп жасалады.

Мұндай объектілердің біртекті топтары жалпы бастапқы белгіні көрсетеді.

Белгілі бір топқа кіретін заттардың сапалық және сандық айырмашылықтары негізгі белгінің шамалы өзгерістерімен және толықтыруларымен беріледі, мысалы, жолдардың, көпірлердің шартты белгілері және т.б. объектілердің нақты көрсетілуіне белгілерді сызудың қарапайымдылығы, олардың кішігірім өлшемдері және есте сақтау мен оқудың қарапайымдылығы қол жеткізіледі.

Топографиялық карталар үшін негізінен белгілердің үш тобы қолданылады: масштабты, масштабтан тыс және түсіндірме.

Тақырыптық карталардың мазмұнын беру үшін географиялық объектілер мен құбылыстарды көрсетудің әртүрлі тәсілдері қолданылады: сапалы Фон әдісі, нүктелік әдіс, изолиндер, белгішелер, диапазондар, қозғалыс сызықтары, картодиаграммалар мен картограммалар әдісі.

Геоақпараттық жүйелердің маңызды артықшылықтарының бірі - олар адамға аумақтық бөлінген нысандар мен құбылыстар туралы ақпаратты өте көрнекі түрде ұсынуға мүмкіндік береді.

Карталар болмаған жағдайда, адам әр түрлі кестелерді, графиктерді және тестілік деректерді ұзақ уақыт зерделеуіне тура келеді. Ал сол деректерді карта немесе монитор бетіне шығарсақ, бір қарағаннан-ақ бәрі түсінікті болады. Оларды бейнелеуде бірнеше картографиялық бейнелеу тәсілдері қолданылады (Сурет).

 

Сурет. Картографиялық бейнелеу тәсілдері

 

Картографиялық бейнелеу тәсілдерін қолдану - бейнелейтін нысандар мен құбылыстардың сипатына қарай жүзеге асады. Қазіргі кезде картографияда келесі картографиялық бейнелеу тәсілдері қолданылады:

Белгілеу тәсілі – белгілі бір аумақта жайғасқан нысандар мен құбылыстарды масштабтан тыс шартты белгілер тәсілімен көрсету арқылы қолданылады. Бұл тәсіл картада бейнеленген нысанның көлемін немесе құбылыстың кеңістікте таралу жағдайын емес, олардың белгілі бір кеңістікте орналасқандығын бейнелейді. Белгілеу тәсілі бойынша 3 түрлі картографиялық белгілер қолданылады. Олар:

-                геометриялық (қарапайым геометриялық фигуралар: төртбұрыш, шеңбер, үшбұрыш және т.б.);

-                әріптік (нысандар мен құбылысты көрсетуде 1 немесе 2 әріп қолданылады);

-                көрнекі белгілер (зерттелетін нысанның немесе құбылыстың шынайы бейнесін сомдайтын символдар. Мысалы автомобиль зауытын көрсетуде автомобильдің суреті қолданылады).

Осы тәсіл бойынша шеңбер, төртбұрыш немесе үшбұрыш сияқты геометриялық пішіндерді қолданған жағдайда, олардың орталық өсі нысанның нақты орналасу жағдайын көрсетуі қажет. Нүктелік нысандар көп және олар әртүрлі болса, әралуан графикалық белгілер (түс, әріп, пішін) пайдаланылуы тиіс. Карталардың масштабы ірі болған сайын, нүктелік тәсілдің дәлдігі де арта түсетіндігін айта кеткен жөн.

Белгілік тәсіл арқылы елді мекендер, өндіріс және кен орындары, бұлақтар сияқты бірқатар табиғи және орналасу жағдайларын, халықтың санын, қоныстардың типін және т.б. көрсетуге болады.

Сызықтық бейнелер немесе шартты белгілер сызықтық белгілеу, қозғалыс белгілері және изосызықтар және псевдоизосызықтар тәсілдерін қолдану арқылы пайдаланылады. 

Сызықтық белгілеу тәсілі – сызық бойымен созылып жататын нысандарды бейнелеуде қолданылады. Бұларға өзендер, қатынас жолдары, шекаралар және т.б. жатады. Сызықтық нысандардың сандық және сапалық сипаттамалары суреттер, түстер және сызықтың ені арқылы беріледі.

Изосызықтар тәсілі – көрсеткіштері бірдей шамадағы нүктелерді қосатын сызықтарды бейнелейді. Бұл белгілі бір кеңістіктегі құбылмалы мәнге ие қандай да бір құбылыстың сандық сипаттамаларын бейнелеуде қолданылады. Оларға мысал ретінде горизонтал сызықтарын, термо изобара, изогиетта және т.б. сызықтар жатады.

 Псевдоизосызықтар тәсілі -  белгілі бір кеңістікте үздіксіз таралмаған құбылыстардың ұқсас аумақтарын бейнелеу үшін қолданылады. Мысалы, халықтың тығыздығы, аумақтың батпақтануы және т.б. құбылыстарды көрсетуде қолданылады.

Қозғалыс белгілері тәсілі – қандай да бір құбылыстың қозғалысы мен бағытын бейнелеуде қолданылады.  Бұл тәсіл арқылы миграциялық ағымдар, олардың шығу және кіру бағыттары көрсетіледі. Кейде, миграциялық процесс нүктелік тәсіл арқылы да көрсетіледі (маятниктік миграцияның дамуын көрсететін қалалардың «күндізгі» және «түнгі» халқы).

Аудандық бейнелер мен шартты белгілер ареалдар, сапалық фон, сандық фон және картограмма тәсілдері арқылы беріледі.

Картограмма тәсілі – белгілі бір аумақтық бірліктердегі құбылыстың орташа интенсивтілігін бейнелеуде қолданылады. Бұл әкімшілік бөліністер бойынша немесе геометриялық тор арқылы көрсетілуі мүмкін. Картограмма арқылы бір аумақтық бірліктегі халықтың тығыздығы, өмір сапасы, жұмыспен қамтылу деңгейі, әлеуметтік нысандармен қамтылу жағдайы, топырақтардың деградацияға ұшырауы, тұздану және батпақтану, ластану, жайылымдардың тозуы және т.б. құбылыстарды көрсетуге болады.

Ареалдар тәсілі – белгілі бір нысандардың немесе құбылыстардың нақты бір аумақта орналасу жағдайын бейнелеуде қолданылады. Ол құбылыстың сандық және сапалық сипатын бейнелейді. Мысалы, белгілі бір аумақтағы қоныстардың типтері, халықтың шаруашылық жүргізу аймақтары, дәрілік өсімдіктердің таралуы, әртүрлі этностардың қоныстану жағдайын және т.б. атауға болады.

Сапалық фон тәсілі – жер бетіндегі қандай да бір сапалық құбылыстың кеңістіктік таралуын бейнелеу тәсілі. Бұл тәсіл картаға түсетін құбылыстың жіктелуіне сәйкес, аумақты әр түрлі түстермен немесе штрихтармен сапалық жағынан біртекті жеке учаскелерге бөледі. Кей карталарда сапалық фон әріптік немесе сандық индекстермен бірге жүреді.

Сандық фон – белгілі бір сандық көрсеткіштері бойынша аумақты аудандарға бөлуде қолданылады. Мысалы, жер бедерін тереңдігі, биіктігі немесе жердегі халықтың тығыздығы, топырақтардың құрамындағы қарашіріктің мөлшеті және т.б. сандық көрсеткіштерді көрсетуде қолданылатын әдіс. Бұларды көрсетуде шкалалар қолданылады.

Нүктелік тәсіл – құбылыстардың жаппай, бірақ белгілі бір жерде ғана таралуын көрсетуде қолданылады. Осы тәсілдегі әр нүкте белгілі бір шаманы (мысалы, 1 нүкте – 500 га суармалы жерді немесе 100 бас ірі қараны) көрсетеді. Бір картада әртүрлі түстегі нүктелер қолданылуы мүмкін.

Картодиаграмма тәсілі – белгілі бір пунктегі немесе аумақтық бірліктегі нақты бір құбылыстың жиынтық шамасын диаграммаларды қолдану арқылы көрсететін тәсіл. Бақылау пунктері бойынша құрастырылған диаграмманы нүктелік белгінің модификациясы (бір түрі) ретінде қарастыруға болады. Сондай-ақ, белгілі бір аумақ бойынша таралған құбылыстарды осы тәсіл арқылы бейнелеу кең тараған. Мұндай жағдайда диаграммалар аумақ (облыстың немесе аудандық бірлік) контурының ортасына орналастырылады.

Картодиаграммалық тәсіл арқылы бейнелейтін құбылыстарды:

1.           сандық және құрылымдық;

2.           динамикалық деп бөліп қарастыруға болады.

Сандық және құрылымдық картодиограмма арқылы халықтың жыныстық, ұлттық, діни, жастық құрамдарын, эканомикалық салалар бойынша өндірілген өнім көлемі, олардың өнімділігі және т.б. сияқты құбылыстарды көрсетуде қолданылады.

Ал динамикалық картодиограмма белгілі бір уақыт аралығындағы құбылыстарды сипаттайтын бірнеше диаграмманы біріктіре отырып, құбылыстың динамикасын көрсетуге арналғандықтан, әкімшілік бөліністер бойынша халықтың өсуін, жан басына шаққандағы табысының өзгеруін, аудандар бойынша өндірістің уақыттық құбылымын және т.б. бейнелеуде қолднылады.

Локализацияланған диаграммалар тәсілі – белгілі бір нысандардағы құбылыстардың динамикалық өзгерістерін бейнелеуде қолданылады. Бұл тәсіл бақылау (өлшеу) пункттеріндегі өзгеретін, динамикалық көрсеткіштерді бейнелеуге мүмкіндік береді. Мысалы, метеостанциялар бойынша оқшауландырылған айлық температураның, жауын-шашынның, желдің өзгеруі, гидробекеттердегі өзен суларының ластану диаграммалары және т.б. түрінде көрінеді.

Жоғарыда қарастырылған бейнелеу тәсілдері арқылы әртүрлі тақырыптық карталар құрастырылады.

Тақырыптық карта - мазмұны қандай да бір нақты тақырыппен анықталатын географиялық карта. Тақырыптық карталар әр түрлі табиғи және әлеуметтік-экономикалық нысандар мен құбылыстардың орналасуын, олардың өзара байланысын, уақыт өте келе дамуын көрсетеді және оларды сапалық және сандық жағынан сипаттайды.

Геоақпараттық жүйелердің пайда болуы, дамуы және  олардағы жаңа бейнелеу құралдары мен жаңа әдістердің жетіле түсуі тақырыптық карталардың одан әрі дамуына серпін берді. Ең бастысы -  ГАЖ процесін қолдану арқылы жаңа тақырыптық картаны жасау өте жылдам орындалады. Сонымен қатар, Қашықтан зерделеу мәліметтерінің картографияда кеңінен қолданылуы – әсіресе «қоршаған орта» туралы карталарды жасау жұмыстарына жаңа леп алып келді. Ғарыштық түсірілімдерді дешифрлеу әдістерінің жетілуінің арқасында көп уақыт пен мол қаржыны үнемдей отырып, бұрмалануы төмен және нысандар мен құбылыстарды дәл бейнелейтін карталар құрастырылып жатыр.

 

Пайдаланылған әдебиеттер

 

1.       Картография: учебно-методическое пособие / И.А. Астахова. – Майкоп, 2016. – 62 с.

2.       Тоқпанов Е., Мазбаев О.Б. Картография және топография негіздері – А, 2012. – 464 б.

3.       КАРТОГРАФИ́ЧЕСКИЕ СПО́СОБЫ ИЗОБРАЖЕ́НИЯ. URL: https://bigenc.ru/geography/text/2049608

Картографические знаки и способы картографического изображения. Надписи на картах. URL: https://www.bygeo.ru/materialy/pervyi_kurs/kartographiya-chtenie/1719-kartograficheskie-znaki-i-sposoby-kartograficheskogo-izobrazheniya-nadpisi-na-kartah.html