Тақырыптар бөлімі

  • General

  • Дәріс 1. Кіріспе. Аудандық жоспарлау негіздері

    Мақсаты: Осы пәннің жалпы география ғылымдарынан алатын орны мен пәнаралық өзара байланыстарын түсіну. Дүние жүзінің экономикалық картасындағы өнеркәсіп  орындарының орналасу ерекшеліктерімен танысу

    Дәріс жоспары:

    1. Курстың - географиядағы алатын орны мен маңызы, пәнаралық байланыстары.

    2. Дүние жүзінің қазіргі экономикалық картасының сипатын анықтау

    3. Аудандық жоспарлау принциптеріне көңіл аудару

    4. ҒТР-ның өнеркәсіптерді дамытуға тигізетін әсеріне сипаттама беру

    Ауданды жоспарлау - бұл белгілі бір ауданның немесе ауданның қажеттіліктері мен басымдықтарын анықтау және осы қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін стратегиялық жоспарлар мен саясатты әзірлеу процесі. Бұл аудандағы ағымдағы жағдайды бағалауды, мақсаттар мен міндеттерді қоюды, даму мен жетілдірудің егжей-тегжейлі жоспарлары мен стратегияларын құруды қамтиды. Аудандарды жоспарлау көбінесе жоспарлардың қоғамдастықтың қажеттіліктері мен тілектерін көрсетуін қамтамасыз ету үшін қауымдастық мүшелері, кәсіпорындар және мемлекеттік органдар сияқты жергілікті мүдделі тараптармен ынтымақтастықты қамтиды. Ауданды жоспарлаудың мақсаты-тұрақты дамуға, ресурстарды тиімді бөлуге және аудандағы өмір сүру сапасын жақсартуға ықпал ету.

    ҒТР-н, әсері: өнеркәсіптің күрт дамуы, урбандалу процестері, транспорттық жүйелерінің қауырт өсуі, қоршаған орта мен қоғам арасындағы қайшылықтар; «сел тасқынын» елестетеді. Олар бұрын қалыптасатын қала құрылымын «бұзуда» сондықтан жаңа шешімдер, жобалаулар қажет болуда. Оның жоспарлау аясы бұрыңғы қала ғана емес, оның төңірегінде де біртіндеп тарауда, осылай аудандық жоспарлауда нысандары географиясы кеңеюде. Аудандық жоспарлау маңызы бүгінде өте тез артып бүкіл дүние жүзінде тарауда, себебі адам өзінің, шарауашылық іс-әрекет арқасында табиғи ландшафтты түгелімен өзгертуде. Соның «қолы тимеген» жер жоқ деп айтуға - жер қойнауынан әртүрлі пайдалы қазбалар өндіру жаңа құрылыс нысандарын, өнеркәсіп құрылымын, жаңа елді мекендер мен қалаларды салуды талап етеді. Жаңа жерлер игеріліп ауыл шаруашылық географиясы дүние жүзінде таралып, қоныстануда ҒТР, халықтардың өсуі, осы өндіргіш күштердің территориялық орналасуын зерттейтін кешенді ғылымдардың дамуына соғып отыр. Осы кешенді ғылымдар өзінің маңыздылығы жөнінен дәстүрлі ғылымдар физика, кибернетика, биология және т.б. ғылымдармен қатар тұр,себебі оның зерттеу нысандарының өзінің масштабы, мәселелерінің күрделілігі күннен-күнге артып отыр. Екінші жағынан осы дәстүрлі ғылымдармен тығыз сабақтастық жағдайда ғана аудандық жоспарлау сияқты өндіргіш күштерді тиімді орналастыру таралып қоныстандырудың құрылымын қалыптастыру, қалаларды дамыту т.б. мәселелерді жемісті түрде шеше алады.

    Дәріс тақырыптарын қортындылау сұрақтар:

    1. Аудандық жоспарлау негіздері дегеніміз  не?

    2. Аудандық жоспарлау пәнінің басқа ғылымдармен қандай байланысы бар?

    3. Дүниежүзіндегі ірі қалалардың орналасу ерекшеліктерінің типологиясы қандай?

    4. Аудандық  жоспарлаудың қандай типтері бар?

    5. Қазіргі әлемнің геосаяси жағдайдың аудандық жоспарлауға қандай әсері бар?

  • Дәріс 2. Аудандық жоспарлаудың проблемалары мен әдістемелері

    Мақсаты: Аудандық жоспарлаудың проблемаларын ашып көрсету және олардың әдістемелеріне сипаттама беру. Аудандық жоспарлау принциптеріне тоқталу. Аудандық жоспарлау ұғымына талдау жасау.

    Дәріс жоспары:

    1. Курстың-географиядағы алатын орны мен маңызы, пәнаралық байланыстары.

    2. Дүние жүзіндегі елдердің аудандық жоспарлау проблемалары және оларды шешудің жолдары

    3. Аудандық жоспарлаудың әдістемелері туралы 

    Аудандақ жоспарлау – ауданды үрдісті дамытудың ең тиімді кеңістік сызбасын дайындайтын перспективті (жобалық) географиясының ыңғайлы модельдерін (үлгісін) құрастырумен айналысады. Оның дұрыс анықтамасы мынандай: Аудандық жоспарлау дегеніміз- белгілі бір ауданда өнеркәсіп кәсіпорындарын, коммуникацияларын және адам қоныстанатын жерлерді-географиялық, экономикалық, сәулет-құрылыс және инженерлік-техникалық факторлар мен жағдайларды кешенді түрде ескере отырып орналастырудың теориясы мен практикасы. Осы аудандық кешендердің дамытудың жоспары мен болжамдарын жасауда оның төл міндеті. Аудандық жоспарлау ісі – ауданды дамытуға арналған перспективті (жобалық) бағдарламаның маңызды бір бөлігі.

    Аудандық жоспарлау – территорияны жоспарлау және болжау ісі арасындағы байланыстырушы тізбек бола отырып көптеген мәселелерді шешеді.

    1) Ауданның табиғи, еңбек және материалдық-техникалық ресурстары мен жағдайларын кешенді пайдалану негізінде өнеркәсіп кәсіпорындарын тиімді орналастыру, осы кәсіпорындарды құрамдастыру және ынтымақтастыру, инженерлік құрылыстарды құрылыс базалары мен ғылыми-техникалық қызмет көрсетуді бірлестіру;

    2) Жан-жақты, негізделген мамандануы бар ауыл шаруашылық өндірістерін тиімді орналастыру;

    3) Ыңғайлы санитарлық-гигиеналық және құрылыстық жағдайлар қызмет ететін жерлерімен жақсы байланысқан территорияларда халықты тиімді орналастыру;

    4) Ауданның барлық инженерлік жүйесін (транспорт, энергетикалық, сумен қамтамсыз етілуі т.б.) біртұтас ыңғайда шешу;

    5) Демалыс аймақтарын дұрыс орналастыру;

    6) Қоршаған ортаны қорғау, көркейту және тиімді пайдалану.

    Тек осы мәселелерді кешенді түрде шешудің жолдары табылған жағдайда ғана белгілі бір аймақта жоспарлы құрылыс ісін жүргізуге. Бірде-бір ірі құрылыс жүргізу ісі аудандық жоспарлау шешімдері немесе жобаларынсыз жүзеге асырылмайды. Жаңа аудандарды ірі өнеркәсіптік кешендердің пайда болуына осы ғылымының тікелей қатысы бар. Мысалы, пайдалы қазбаларға аса бай Сібірдің өнеркәсіп орындарын жоспарлау болжамдық география негізінде жүзеге асырылды. Бұл болжамдарда Сібірді кешенді дамыту оның территориясындағы көптеген жаңа өнеркәсіптік аудандар мен тораптар жаңа қалалардың болуы бекітілген. Аудандық жоспарлау елдің «географиясын түбегейлі өзгертіп жаңа сипат береді. Осы тұрғыдан бұл ғылымның теориялық мәселелерін айқындайтын аудандық жоспарлау ғылымы дүниеге келді. Оның ішінде негізгі мәселесі болып қаралатыны оның экономикалық-географиялық даму теориясы.

    Аудандық жоспарлау ісінің қарқынды дамуы ХХ ғасырдың екінші жартысынан ерекше өзіндік сипатта көріне бастады. Осы үдерісті дамытуға себеп болған басты факторларға мыналарды жатқызуға болады: өндіріс орналасуының сипаты мен масштабының түбірлі өзгеруі аса тірі өнеркәсіп кешендері құрылуының жоспарлау талаптарына жаңа міндеттер қоюы; жаппай урбандалып жатқан аумақтарда қоныстанудың жаңа формаларының дамуы; коммуникацияның барлық жүйелерінің (көлік, энергия, су, сарқынды су, және т.б.)қолданудың қайшылыққа түсуі, шаруашылықты дамыту мен табиғи орта арасындағы қатынастардың бұзылуы және т.б.

    Осы және басқалай факторлар кеңістікті ұйымдастырудың аса ауқымды және кешенді әлеуметтік, экономикалық-географиялық, физика-географиялық, сәулет-құрылыстық, технологиялық факторларымен жағдайларын ескеретін арнаулы жоспарлау стратегиясын даярлауды талап етіп қойды.

    Аудандық жоспарлауға әсерін тигізетін барлық факторлар мен жағдайлардың өзара байланыстылығының маңыздылығы соншалықты, оларды жеке қолдану ешқандай нәтиже бермейтіндігін көрсетті. Аудандық жоспарлау ісінде зерттелетін және өмірге келетін мәселелер басқа ешқандай ғылым саласында жеке түрінде зерттеліп көрген емес. Бұл мәселелер сонымен бірге өндіргіш күштерді аумақта ұйымдастыру сияқты мәселенің көлеңкесінде де қалып қоймайды.

    Дәріс тақырыптарын қортындылау сұрақтар:

    1. Аудандық  жоспарлау проблемалары қандай?

    2. Дүние жүзіндегі ірі қалаларды жоспарлаудағы ерекшеліктер қандай?

    3. Аудандық жоспарлау туралы түсінік қандай?

    4. Аудандық жоспарлау типологиясымен мен топтастыру принциптері қандай?

    5. Мемлекеттердің аудандық жоспарлау әдістері қандай?

    6. Әлем елдерінің әкімшілік-территориялық құрылымы қандай ерекшелікке ие?

  • Дәріс 3-4. Аудандық жоспарлаудағы болжамдау ісі. Аудандық жоспарлаудың маңызы

    Мақсаты: Аудандық жоспарлаудағы болжамдау ісінің маңызы туралы сипаттама беру. Аудандық жоспарлау ісінің шетелдік тәжірибесі жан-жақты талдау жасау.

    Шетелдердегі аудандық жоспарлау ісі әсіресе соңғы жүзжылдықта елеулі түрде дамуды басынан кешіріп отыр.

    Екінші дүниежүзілік соғысқа дейінгі осы саладағы жұмыстар көбіне архитектуралық – жоспарлық сипатта болып келген. Осындай сипатты жұмыстарға Ұлыбританиядағы Донкастер көмір бассейнін (1922-1923 жж) Үлкен Нью-Йоркты (1935-1936 жж). 1933 жылы және одан кейінгі Тенкеси аңғарын алғашқы жоспарлау ісінде үлкен бетбұрыстар басталады, олардың қатарына Үлкен Лондонда (1943-1946 жж) т.б. аса ірі қалалық агломерициялар Париж, Вашингтон, Копенгаген, Токио, Стокгольм, Гамбург және т.б. Гидроөнеркәсіпті аудандар: Рона өзенінің аңғары Кемано-Китимат, Дюранс өзенінің аңғары, депрессивті аудандар – Эльзас, Төменгі Рона-Лангедок; тау-кен өнеркәсіпті Рур ауданы, Норвегияның үш солтүстік-шығыстық провинцияларын жоспарлау т.б. сияқты жұмыстар кіреді.

    1960 жылы аймақтық саясат және аймақтық жоспарлау ісінің дамуымен байланысты көптеген елдерде осы жұмыс қарқынды түрде дами отырып осы елдердің ұлттық аумағының басым бөлігіне таралады. Енді осы жоспарлау ісін жүргізуге жауапты ұлттық органдар жүйесі құрылып аймақтарды мемлекеттік жоспарлау ісіне үлкен мән беріле бастайды.

    Осы кезендегі дамудың жаңа сатысына ене алған елдердің жарқын өкілі ретінде Францияны атауға болады. Осы уақытта француз жобалаушыларында елді аудандық жоспарлау проблемалары, әсіресе, Парижді дамыту проблемалары бүкіл ел аумағын бірыңғай жоспарлай алғанда ғана жүзеге асатынын мойындайтын көзқарас туындады. Осылай, жеке аудандарды жоспарлау жобалаларынан кейін, бүкіл елдегі 21 экономикалық ауданды оның ішінде Париж және сегіз «баламалы метрополиялар» қамтылған жоспарлау жүйесінің концепциясы туындайды, осы әзірлемелерді жобалайтын және олардың жүзеге асуын бақылайтын институттар мен ұйымдардың жүйесі орнықтарылады.

    1965 жылы Ұлыбритания аумағы құрамында жоспарлау кеңесі бар аймақтық орталықтан тұратын 10 метрополдық ауданға бөледі. Ұлыбританияның жоспарлау саласындағы жұмыстарын қорытындылай келіп, белгілі ғалым П. Холл «Елдің жаңа географиясын» қалыптастырулық деп тұжырымдайды.

    Италиядағы аудандық жоспарлау жобаларын жүзеге асыру ісі өзінің бастауын қайта өрлеу кезеңінен алады. Сонау ХVI ғасырда-ақ Леонардо да Винчи тарихта тұңғыш рет Тоскано ауданын жоспарлау ісін жүзеге асырды. Қалалардың орналасуы жайындағы мәліметтерді Альберти, Филарет, Компанеллалардың, ал одан да ертеректе Витрувия еңбектерінен көруге болады.

    Нидерланды аудандық жоспарлау жұмыстарын реттеу  құрылыс ісі екі заңдық актілер :1962 жылы парламент бекіткен аумақтарды ұйымдастыру туралы Заң және оны одан әрі дамытуға негіз беретін 1965 жылы қабылданған аумақтарды ұйымдастыру туралы Декрет негізінде жүзеге асырылады.

    АҚШ 1960 жылға дейін аудандық жоспарлау ісі салыстырмалы түрде аздаған ғана жерлерде, көбіне штаттардың жергілікті билік органдары мен жекеше мекемелер қаржысы негізінде ғана жүргізіліп келді.

    Дәріс тақырыптарын қортындылау сұрақтар:

    1. Франциядағы аудандық жоспарлау принциптері қандай?

    2. Нидерландиядағы аудандық жоспарлау принциптері қандай?

    3. АҚШ-тағы аудандық жоспарлау принциптері қандай?

    4. Италиядағы аудандық жоспарлау принциптері қандай?

    5. Ұлыбританиядағы аудандық жоспарлау принциптері қандай?


    Аудандық жоспарлаудың маңызы

    Мақсаты: Аудандық жоспарлаудың маңызы туралы ұғымды қалыптастыру. Аудандық жоспарлау түрлеріне мен принциптеріне сипаттама беру.

    Аудандық жоспарлау және экономикалық-географиялық аудандастыру территориялық-өндірістік кешендері жоспарлау кезеңінде ең алдымен осы аудан аумағына не орналастыру мәселесі анықталады. Осы міндет шешілгеннен кейін келесі анықталатын нәрсе аумақтың қай бөлігіне және қалай орналастыру қаралады. Ол үшін осында орналастырылатын кешеннің жалпф белгісінен бөлек оның құрылымы мен типін білу нақты аумақтың құрылыс алаңының жағдайлары және осында орналастырылатын нысанынның өзара қарым-қатынасын да жақсы білу шарт. Осы жағдайда ғана болашақ кешеннің жоспары да үлкен өзгерістерге ұшырайды, яғни ол жаңа үлгідегі қайта құрылған жоспар сипатын алады. Енді осы аудандық жоспарлау үлгісін басқа аудан үлгілерімен салыстыру арқылы ғана түпкі дұрыс шешімді табуға мүмкіндік ашылады. Мұның өзі аудандық жоспарлау жобасының дұрыс шектеуіне тек территориялық-өндірістік кешендерді кең ауқымды экономикалық аудандастырудың әдістемелік базасы негізінде ғана жүзеге асыруға болатындығын дәлелдейді. Экономикалық аудандастырубелгілі бір аумақты бірнеше нақты аудандарға бөлудің ғылыми негізін түсіндіріп қана қоймайды ол сонымен бірге ауданның территориялық құрылымын тиімді тұрғыда қарастыруға негіз береді. Н. Н. Колосовскийдің (ірі экономикалық география) тұжырымдауы бойынша әрбір ғылымның ең негізгі түсініктері болады, мысалы, математикада ол сандар, сандық белгілер болса, физикада материя мен энергия , биологияда ол тіршілік көзі болса, ал география ғылымы үшін ол аудан бірлігі.

    Осы тұрғыда жинақталған тәжірибе қорытындысы көрсеткендей территорияларды жоспарлаудаэкономикалық аудандастырудың қажеттілігі ерекше көрінеді. Аудандық жоспарлаудың негізгі нысаны – белгілі бір территорияның өзіндік шекарасы болуы шартты нәрсе және оның көлемі де нақтылы шамаға ие болады. Себебі, үлкен көлемді территорияны жоспарлауға тырысу оның «сапасы төмендетуге» әкеліп соғады, осында қолданылған әдістемелер мен құралдар өзінің негізгі ерекшеліктерін айырылып қалады. Аудандық жоспарлауға белгілі такеономикалық масштабы бар экономикалық аудандар, яғни жоспарлаудың арнайы әдістемелері мен құралдарын қолдануға болатын такеономикалық бірліктер ғана қатыса алады. Аудандық жоспарлаудың тағы бір келесі міндеті – жоспарлайтын аумақтардың нақтылығы мұндай аумақтар зерттеушінің қиялынан тумайды, керісінше осы (нысанның) даму заңдылықтарын және құрылымын жан-жақты ғылыми талдау негізінде ғана дүниеге келетін заңды құбылыс. Тек осындай негізді ғана дүниеге келетін заңды құбылыс. Тек осындай негізде ғана нақтылы, кездейсоқ қателерге бой алдырмайтын жобалар жасауға мүмкіндік болады. Осы нақтылы жобаларда іс жүзінде жобаланатын аумақтың көлеміне, жобалаудың әртүрлі факторларына игерілетін аудандардың кезектілігіне т.б. жағдайларға байланысты шешімдер туындайды. Мысалы, әкімшілік шекараларды ескеру қажеттілігі бір жағдайда үлкен облысты (өлкені) жоспарлауды қажет етеді (бұл нұсқада бірнеше экономикалық аудандар қамтылуы мүмкін). Екінші бір жағдайда аудандық жоспарлау ісі бірнеше қатар жатқан облыстарға рнеспубликаларға қатысты болуыда мүмкін(Донбасс, Силезия өнеркәсіпті аудандары т.б.). Тіпті кейбір жағдайларда қалыптасқан аумақтың өз ішінде жаңа өнеркәсіптік кешендер бойкөтерген аумақтарды да қайтадан жоспарлау қажеттілігі туындайды, яғни бұрыңғы өнеркәсіптік кешендердің жанынан жаңа өнеркәсіптік тораптардың пайда болуы осындай қажеттілікті туындатады. (Мысалы, жаңа Жамбыл суперфосфат зауыты, Қарағанды төңірегіндегі серіктес қалалар т.б.).

    Дәріс тақырыптарын қортындылау сұрақтар:

    1. Дүниежүзі елдеріндегі аудандық жоспарлау принциптері қандай?

    2. Аудандық жоспарлаудың таксаномиялық бірліктері қандай?

    3. Дүние жүзіндегі елдердегі аудандық жоспарлаудың ерекшеліктекрі қандай?

  • Дәріс 5. Аумақтық құрылым туралы түсінік

    Мақсаты: Аумақтық құрылым туралы түсінік. Аумақтық құрылымның аудандарды жоспарлаудағы маңызына сипаттама беру.

    Аудандық жоспарлаудың нысаны (объектісі) ретінде орташа тахеометриялық дәрежедегі экономикалық аудандар, яғни І-ші қатардағы экономикалық кіші аудандар (облыстар, өлкелер, автономиялық республикалар) да қатысады. ІІ-ші қатардағы экономикалық кіші аудандарға (облыс, өлке, республика ішіндегі экономикалық аудандар, өнеркәсіптік тораптар жатады). Аудандық жоспарлау ісіндегі жұмыстың негізгі кезеңдері төмендегідей ерекшеліктерге және міндеттерге ие:

    І. Облысты жоспарлау ісі (техникалық-экономикалық көрсеткітері) 1:100000-1:300000-дық масштабта орындалады және мынандай мақсаттарды жүзеге асырады:

    1. Жоспарланатын территорияның өндіргіш күштері арқылы дамудың жалпы болжамын нақтылау. Осы территорияның табиғи, материалдық және еңбек ресурстарын терең зерттеу нәтижесінде оның өндіргіш күштерінің орналасуы мен дамуының өзекті мәселелерін шешу.

    2. Осы территориядағы жетекші, яғни аудандастырушы өнеркәсіптік кешендерді, халық қоныстануын, ірі инженерлік құрылыстарды тиімді орналстыру стратегиясын белгілеу.

    3. Қоршаған ортаны қалпына келтіру мен көркейтуге су ресурстарын тиімді пайдалануға, келешекке қажетті әртүрлі аумақтарды қор ретінде сақтап қалуға қажетті шаралар ұйымдастыру.

    4. Территорияны экономикалық тұрғыдан бөлшектеу ұстанымына сүйеніп ІІ қатардағы экономикалық кіші аудандарды (облыс ішіндегі экономикалық аудандар) бөліп көрсету.

    ІІ. Облыс ішіндегі экономикалық аудандарды жоспарлау ісі бұл жоба облыс жоспарлауының нақтыланған, жетілдірілген түрі, ол 1:100000-1:50000 масштабта жасалады.

    Бұл жобаның мақсаты – облыстық жоспарлаудан біршама өзгеше, яғни:

    1) Әртүрлі жобалау нұсқаларын жете зерттеу нәтижесінде өнеркәсіп кәсіпорындарын, елді мекендерді және инженерлік құрылыстарды тиімді орналастырудың нақты шешімдерін белгілеу.

    2) Осы территорияның халық санына және жеке елді мекендер тұрғындарының дәл сан көрсеткішіне сүйене отырып осындағы әртүрлі мәдени-тұрмыстық шараларды дұрыс ұйымдастырудың жүйесін қалыптастыру.

    3) Қоршаған ортаны қалпына келтіруге және көркейтуге, ауа және су бассейндерін тазартуға т.б. қатысты нақтылы шараларды осы кезеңдегі топографиялық масштаб дәрежесі мұндағы болашақ құрылыс алаңының рельефтік ерекшеліктерін, суландыру жүйесін ұйымдастыруын, мүмкіндігін т.б. көруге және сол негізінде нақтылы жобалар жасап шығуға мүмкіндік береді. Облыс ішіндегі экономикалық ауданның жалпы көлемі 3,0-10,0 мың км (квадрат) тең.

    ІІІ. Өнеркәсіптік тораптарды жоспарлаудың жобасы аудандық жоспарлаудың ең нақтылы түрі болып табылады және ол 1:25000 немесе 1:10000 масштабтарда жасалып төмендегідей міндеттерді шешеді:

    1) Өнеркәсіп торабына кіретін жекелеген өндірістік кешендердің түпкілікті құрылымын, осындағы кәсіпорындардың қуаттылығын, кәсіпорындардың құрамдастыру және ынтымақтастыру мүмкіндігін анықтау.

    2) Жобаланған өндірістік кешендерді орналастырудың әртүрлі нұсқаларына сәйкес, халықты және инженерлік құрылыстарды орналастыруға талдау жасау, көптеген нұсқалардың ішінен тиімдісін таңдау.

    3) Аумақ дамуының өнеркәсіптік және рекриациялық аймақтарына инженерлік құрылыстардың негізгі бағыттарына арналған келешек қор ретіндегі бөліктерді сақтап қалу.

    4) Транспорттық, энергетикалық және инженерлік құрылыстар мен коммуникация жүйелерін, ортақ құрылыстық базаларды кешенді түрде белгілеу.

    Дәріс тақырыптарын қортындылау сұрақтар:

    1. Территорияны экономикалық мақсатта қолдану туралы

    2. Әртүрлі еуропалық аймақтар типінің кеңісітігін дамыту шаралары.

    3. Ландшафттар; қалалық және селолық аумақтар; таулар; жағалық және аралдық өңірлер; еурокорридорлар, өзен жайылмалары мен су басатын шалғындар; бұрыңғы өнеркәсіптік орындар.

  • Дәріс-6-7. Шаруашылықты аумақтық тұрғыдан ұйымдастыру

    Мақсаты: Шаруашылықты аумақтық тұрғыдан ұйымдастыруға әсер етуші факторлар анықтау

    1. Аумақтық қоныстандыру жүйелері

    "Елді мекендер желісі" және "қоныстандыру жүйесі" ұғымдары сапалық жағынан әртүрлі құбылыстарға жатады.

    Елді мекендер желісі - кез-келген аумақта орналасқан және олардың көптігімен, тығыздығымен, орналасуымен және таралу аймағының конфигурациясымен сипатталатын барлық елді мекендердің жиынтығы, оны қоныстану үлгісі деп атауға болады.

    Қоныстандыру жүйесі - елді мекендер желілері шеңберінде өндіріс пен қызмет көрсету жүйесінің дамуына қарай қалыптасатын аумақтық тұтас және функционалдық өзара байланысты қоныстар жиынтығы. Оның шекаралары мен дамуын анықтау үшін негізгі критерий - елді мекендер арасындағы байланыстардың қарқындылығы, ол қоныстану жүйесінде одан тыс жерлерге қарағанда жоғары.

    Елді мекендер желісінен қоныстандыру жүйесіне көшу - қоғам өмірін аумақтық ұйымдастырудағы сапалы секіріс. Жүйе қолайлы алғышарттар болған кезде белгілі бір жетілу деңгейіне жеткеннен кейін дами бастайды. Бұл процесс өте біркелкі емес. Нәтижесінде елдің аумағы қоныстанудың қалыптасу дәрежесі бойынша сараланады.

    Біздің елімізде аумақтық қоныстандыру жүйелерінің келесі негізгі категориялары ерекшеленеді:

    - жергілікті қоныстандыру жүйесі;

    - айналадағы аудандардың халқы мен шаруашылығына жан-жақты қызмет көрсетуді жүзеге асыратын иерархиялық салынған қала - Орталық орындар жүйесі;

    - салалық өндіріс жүйелері;

    - аймақтық қоныстандыру жүйесі;

    - ірі орталықтардың жалпы мемлекеттік жүйесі.

    Осылайша, қала әртүрлі аумақтық жүйелердің элементі ретінде әрекет етеді. Бұл көбінесе жоғары ретті аумақтық әлеуметтік-экономикалық жүйелерде жұмыс істейтін күрделі жүйе болып табылатын заманауи қаланы басқарудың қиындықтарын анықтайды.

    2. Қала және кеңістіктік қатынастар

    Оларды жүйеге біріктіретін қалалар мен басқа елді мекендер арасындағы байланыстарды келесі негізгі топтарға жатқызуға болады:

    Бір елді мекеннен екіншісіне күнделікті немесе мерзімді сапарлар түріндегі еңбек байланыстары өте үлкен жүйе құраушы күшке ие. Олардың айрықша ерекшеліктері салыстырмалы түрде аз ұзындық (бір шетіне 1,5 сағатқа дейін). Агломерациялар үшін еңбек байланыстарының маңызы ерекше.

    Қалада орналасқан кәсіпорындардың шикізат, жартылай фабрикаттар, өндірістік инфрақұрылым бойынша өндірістік (негізінен сыртқы) байланыстары. Өндірісті біріктірумен қатар ұзақ мерзімді өндірістік байланыстар да артады.

    Кәсіпорындарды басқару, оларды қаржыландыру, жобалау бойынша ұйымдастырушылық – бұл шаруашылық байланыс. Бұл байланыстардың рөлі әсіресе ауылдық жерлерде байқалады. Кәсіпорындарды өндірістік кооперациялау елді мекендердің мамандандырылған жүйелерін құруға ықпал етеді.

    Әкімшілік байланыстар, әдетте, төменгі дәрежелі орталықтардан жоғары деңгейге дейін иерархиялық сипатта болады (ауылдық елді мекен әкімшілігі – аудан әкімшілігі – облыс әкімшілігі және т.б.).

    Халыққа қызмет көрсету байланыстары (мәдени-тұрмыстық, рекреациялық, іскерлік) әдетте осы елді мекеннің ішінде жабылмайды, олар көп қырлы және аумақтық жүйелер мен олардың орталықтарын қалыптастыруда маңызды рөл атқара алады.

    Қазіргі кезеңде әсіресе тез өсіп келе жатқан және барған сайын маңызды жүйе құраушы факторларға айналатын елді мекендер арасындағы ақпарат ағындары түріндегі ақпараттық байланыстар.

    3. Қоныстану жүйесіндегі қалалардың рөлі

    Қала әдетте екі негізгі қасиетке ие - қоршаған ортаның орталығы ретінде мамандандырылған орталық. Кез-келген қала қала маңындағы аймақпен және оны қоршаған аумақпен тығыз байланыста дамиды және жұмыс істейді. Ол Орталық функцияларды орындау арқылы олардың қажеттіліктеріне қызмет етеді, яғни, өз орталығына қарай тартылатын белгілі бір іргелес диапазонның орталығы. Қала маңындағы аймақтың радиусы қала құрылысшыларының ұсыныстарына сәйкес 100-500 мың тұрғыны бар қала үшін 20-25 км, 500 мыңнан жоғары тұрғыны барлар үшін 25-30 км, ал 1 миллион адам және миллионер қалалар үшін 35-50 км болып белгіленеді.

    Орталық орындардың желілері өздерінің қызмет көрсету аймақтарымен аумақты толығымен қамтуға ұмтылып, біркелкілікке ұмтылады. Бұл қоныстану сипаты, инфрақұрылымдық жарақтандыру, өндірісті мамандандыру бойынша аумақ неғұрлым біртекті болса, соғұрлым жақсы болады. Бірақ ел немесе аймақ дамыған сайын қалалар желісінің біркелкілігі барған сайын бұзылады. Бұл жаңа жағдайларға бейімделу арқылы Орталық орындар желісінің өзгеруіне әкеледі.

    Біркелкілікті бұзушылар көбінесе мамандандырылған орталықтар болып табылады. Мұндай қалалардың бір функциясы бар - олар қоршаған аумаққа қызмет көрсетумен (аз) айналыспайды. Мұндай қалалардағы қызмет аясы шектеулі, көбінесе ол бір түрге дейін азаяды, бірақ байланыстардың аумақтық кеңеюі өте үлкен: көбінесе ол елдің көп бөлігін ғана емес, сонымен қатар одан тыс жерлерді де қамтиды.

    Әдетте мамандандырылған орталықтар - бұл әртүрлі салалардың орталықтары, сонымен қатар теміржол тораптары, порттар, курорттар, ғылым және жоғары білім орталықтары. Олар көбінесе маңызды әлеуметтік кемшіліктермен сипатталады, ең алдымен сабақтарды, бос уақытты, білім беруді және т. б. таңдаудың шектеулілігімен байланысты.

    Мамандандырылған орталықтардың ең көп таралған санаттары ерекшеленеді:

    Қоршаған ортаға теріс әсері жоғары салалардың орталықтары, бұл басқа қызмет түрлерін "қорқытады". Бұл түсті металлургия, ауыр химия, цемент өнеркәсібі, жылу энергетикасы қалалары.

    Қатал климаты, ұзақ қысы және қысқа салқын жазы бар төтенше табиғи жағдайлары бар аудандардағы орталықтар негізгі саланың дамуын басқа қызмет түрлерімен толықтыруға мүмкіндік бермейді.

    Жоғары құпиялылықпен сипатталатын әскери-өнеркәсіптік кешеннің кәсіпорындары мен мекемелері бар "жабық" қалалар.

    Ірі агломерациялардың құрамына кіретін қалалар, мұнда мамандандырылған орталықтың көпфункционалдығы әлеуметтік ортаның әртүрлілігіне және бүкіл агломерацияның көпфункционалдылығына сүйенеді.

    Аймақтардың дамуымен және олардың функцияларының әртүрлілігінің артуымен орталық орындар мен мамандандырылған орталықтар арасындағы айырмашылықтар көбінесе бастапқы айқындылығын жоғалтады және бір-бірінің функцияларын сәтті орындай бастайды.

    4. Қалалық қоныстандыру жүйелерін қалыптастыру

    Урбанизацияның кеңістіктік компонентін сипаттайтын маңызды көрсеткіш - олардың ықпал ету аймағында орналасқан ірі қалалардың (негізгі экономикалық орталықтардың), орта және шағын қалалардың өзара реттелген орналасуы ретінде қалалық қоныстану жүйелерін қалыптастыру.

    Елді мекендерді орналастырудың жалпы схемалары. Елді мекендердің орналасуын көрсететін кез келген картада үш негізгі компонентті ажыратуға болады:

    1) Елді мекендерді орналастыру көлік магистральдарымен – автомобиль немесе темір жолдармен, кеме жүзетін өзендермен алдын ала айқындалатын желілік орналастыруды;

    2) Қоныстандыру жүйесінде ірі қаланың айналасындағы елді мекендердің жиналуы пайдалы қазбалар кен орнымен немесе тиімді географиялық жағдаймен байланысты агломерациялық орналастыру;

    3) Біркелкі орналастыру – біркелкі орналастырылған ауыл халқын тауарлармен және көрсетілетін қызметтермен қамтамасыз ету орталықтарының функцияларын орындайтын елді мекендерге тән.

  • 8. Елді мекендердің агломерациясы. Мегаполис.

    1. Агломерация

    Агломерациялардың пайда болуы - қоныстанудың сапалы ауысуы, оның эволюциясының жаңа кезеңі, қоныстану желісі қоныстану жүйесіне айналады. Барлық дамыған елдерде және дамушы елдердің көпшілігінде агломерацияларда халық пен өндірістің басым бөлігі шоғырланған.

    Алайда, агломерациялардың кең таралуына қарамастан, бірыңғай терминология жоқ, әр түрлі мемлекеттерде қалалық қоныстанудың бұл түрі әртүрлі аталады:

    - жергілікті қоныстандыру жүйелері;

    - үлкен қалалардың аудандары;

    - топтық қоныстандыру жүйелері;

    - метрополитен аймақтары;

    - стандартты метрополитен аймақтары;

    - метрополитен аудандары;

    - қала-өрістер;

    - конурбация (көбінесе көп ядролы, көп орталықты агломерациялар үшін).

    Агломерация (латын тілінен agglomerare-қосу) – әртүрлі қарқынды байланыстармен - еңбек, өндірістік, коммуналдық-шаруашылық, мәдени-тұрмыстық, рекреациялық, табиғатты қорғау, сондай-ақ осы диапазондағы әртүрлі ресурстарды бірлесіп пайдалану арқылы күрделі жергілікті жүйеге біріктірілген қалалық және ауылдық елді мекендердің аумақтық тобы.

    Бұл тұжырымдама әртүрлі типтегі және көлемдегі өзара байланысты қоныстардың жиынтығын ғана емес, сонымен қатар олардың арасындағы кеңістікті де қамтиды. Осылайша, агломерация - бұл елді мекендердің тығыз желісі бар, қала маңындағы бірлескен аймағы бар жоғары урбанизацияланған аймақ.

    Қаламен салыстырғанда агломерация жаңа қасиеттерге, кеңістіктік құрылымға, орналасуға ие және тиімді әлеуметтік-мәдени даму үшін үлкен мүмкіндіктерге ие неғұрлым күрделі жергілікті қалалық жүйе болып табылады. Сондықтан агломерация қазіргі заманғы ірі қаланың эволюциясы мен жұмыс істеуінің кең таралған түріне айналуда.

    Агломерацияны бөлу критерийлері әртүрлі:

    - қала тұрғындарының тығыздығы және дамудың үздіксіздігі;

    - үлкен қала-орталықтың болуы (100 мыңнан астам адам);

    - еңбек және мәдени-тұрмыстық сапарлардың қарқындылығы мен ауқымы;

    - ауыл шаруашылығы емес жұмысшылардың үлес салмағы;

    - тұрғылықты жерінен тыс жұмыс істейтіндердің үлесі;

    - қалалық елді мекендердің саны және олардың орталық қаламен байланысының қарқындылығы;

    - орталықпен телефон арқылы сөйлесу саны;

    - өндірістік байланыстар;

    - әлеуметтік-тұрмыстық және техникалық инфрақұрылым бойынша байланыстар.

    Кейбір жағдайларда белгілер жиынтығы критерий ретінде қабылданады, ал басқаларында олардың біреуіне назар аударылады (мысалы, агломерация шекаралары қала орталығынан 1,5 – 2 сағаттық еңбек қозғалысының изохрондары бойынша бөлінеді).

    Агломерацияның аумақтық құрылымының негізгі элементтері - оның орталығы немесе ядросы (халықтың ең көп шоғырлануы мен әр түрлі қызмет түрлерінің түйіні) және перифериялық (қала маңындағы) аймақ, әдетте ішкі және сыртқы болып бөлінеді. Қала маңындағы аймақ ядроға қатысты көмекші, қызмет көрсететін функцияларды орындайды, көбінесе өте маңызды.

    Ең жетілген моноцентрлік агломерациялар әдетте келесі алты құрылымдық аймақтан тұрады:

    - тарихи қала өзегі;

    - қала өзегінен басқа оған ең жақын қарқынды салынған аумақты қамтитын орталық аймақ;

    - үздіксіз, бірақ аз қарқынды дамуы бар сыртқы аймақ;

    - орман саябағы белдеуі мен жақын жердегі қалаларды қамтитын қала маңындағы аймақ;

    - кең Астаналық (қалалық) аймақтың аумақтары.

    Олардың алғашқы үшеуі әдетте қаланың өзін құрайды, алғашқы төртеуі "үлкен қала", алғашқы бесеуі агломерация, ал алтауы урбанизацияланған аймақ. Мұндай құрылымдық бөлуді халық саны мен жекелеген ірі қалалар мен агломерациялардың аумағын салыстыру кезінде ескеру өте маңызды.

    Әлемдегі ең ірі қалалық агломерациялар (10 миллионнан астам адам):

    - Еуропада: Лондон (Ұлыбритания), Рейн-Рур (Германия), Париж (Франция), Мәскеу (Ресей);

    - Азияда: Мумбай, Дели, Колката (Үндістан), Дакка (Бангладеш), Карачи (Пәкістан), Шанхай, Гуанчжоу, Пекин, (Қытай), Сеул (Оңтүстік Корея), Токио, Осака (Жапония), Манила (Филиппин), Джакарта (Индонезия), Тегеран (Иран), Стамбул (Түркия);

    - Солтүстік Америкада: Нью-Йорк, Лос-Анджелес (АҚШ), Мехико (Мексика);

    - Латын Америкасында: Сан-Паулу, Рио-де-Жанейро (Бразилия), Буэнос-Айрес (Аргентина);

    - Африкада: Каир (Египет), Лагос (Нигерия).

    Экономикалық дамыған елдердің көпшілігінде урбанизация процесі кеңістіктік дамудың дәйекті үш кезеңімен сипатталады.

    Олардың біріншісі - ХХ ғасырдың ортасына дейін созылған қалалардағы, әсіресе ірі қалалардағы халықтың шоғырлану кезеңі. Қала потенциалды жинақтайды, оның функционалды және жоспарлау құрылымын қиындатады. Оның проблемалары барған сайын кеңейіп, айқындыққа ие болуда, бірақ аумақтық ресурстардың шектеулі болуына байланысты оларды қаланың өзінде шешу қиындай түсуде.

    Содан кейін екінші кезең - орталыққа жақын қала маңындағы аумақтарды игеру арқылы қалалық агломерацияларды қалыптастыру (субурбанизация), негізінен 1950-1960 жылдарда келді. Бұл қоныстанудың дамуының қаладан кейінгі кезеңі. Агломерациялар өндірістік күштер мен қоныстануды аумақтық ұйымдастырудың негізгі формасына айналады. Олар барлық дамыған және бірқатар дамушы елдерде жетекші рөл атқарады. Ірі қала агломерациядан өзінің қосымшасын табады және сонымен бірге әртүрлі мәселелерді, соның ішінде экологиялық мәселелерді шешудің жаңа мүмкіндіктеріне ие болады.

    Үшінші кезеңге көшу 1970 жылдары болды, бұл кезде қалалық агломерациялардың өсуі жалпы баяулады және агломерациялардан тыс және жиі жақын орналасқан шағын қалалар мен ауылдық жерлерге халық пен өндірістің кетуі басталды. Осылайша, қалалар мен агломерациялардың "жылжу" процесі, олардың интерагломерациялық кеңістіктерге басталуы күшейеді. Бұл қоныстанудың тірек қаңқасын қалыптастыру кезеңі. Тірек қаңқасы экономиканың кеңістіктік дамуына бағытталған, оны құрайтын түйіндер мен сызықтар жиынтығы басым дамудың орталықтары мен осьтерін анықтайды.

    2. Урбанизацияланған аудан

    Агломерациялар урбанизацияның кеңістіктік эволюциясындағы маңызды, бірақ аралық кезең болып табылады. Олардың кластерлері аумақтық жағынан жақындасып, дамыған немесе тығыз қоныстанған елдерде кең супагломерациялық жүйелерді - урбанизацияланған аймақтарды, мегалополистерді құрайды. Бұл жүйелердің қалыптасуы ХХ ғасырдың екінші жартысындағы әлемнің аумақтық - урбанистік дамуының маңызды ерекшеліктерінің бірі болып табылады.

    Урбанизацияланған аймақ деп халықтың тығыздығы жоғары және қалалық елді мекендердің даму деңгейі жоғары салыстырмалы түрде кең қоныстану аймағы түсініледі, ол әртүрлі дәрежедегі өзара байланысты және бірін-бірі толықтыратын агломерациялар мен көпфункционалды орталықтар жүйесін құрайды.

    Урбанизацияланған аймақтың негізі әдетте бірнеше ірі қалалық агломерациялардан тұрады, олар қарама-қарсы дамудың арқасында жалпы функционалды және морфологиялық ерекшеліктері бар аумақты жасайды.

    Урбанизацияланған аймақ негізінен апталық - айлық өмірлік цикл шеңберінде халықтың қозғалысын қалыптастырады, ал агломерация – тәуліктік және апталық циклдар. Ол сондай-ақ өндірістік байланыстармен, бірыңғай көлік инфрақұрылымымен, табиғи ресурстарды пайдаланудың және қоршаған ортаны қорғаудың жалпы схемасымен сипатталады. Оның дамуы интерагломерациялық өзара әрекеттесудің күшеюімен және интерагломерациялық кеңістіктердің қысқаруымен сипатталады.

    3. Урбанизацияланған аймақ

    Урбанизацияланған аймақ - бұл қалалық елді мекендер мен олардың әсер ету аймақтарының қарқынды дамуын сипаттайтын мегалополистік типтегі күрделі және кең құрылым. Урбанизацияланған аймақ бірнеше урбанизацияланған аудандарды қамтиды және тек урбанизация деңгейі жоғары елдер мен аймақтарға тән.

    Барлық урбанизацияланған аудандар мен аймақтар өңдеу және өндіру өнеркәсібінің әртүрлі салаларын, қызмет көрсету салаларын, орталыққа, оңтүстікке және т. б. тән инфрақұрылымды айтарлықтай дамыту негізінде қалыптасты.

    Қарастырылған супагломерациялық жүйелер негізінен Солтүстік Американың, Батыс Еуропаның және Жапонияның мегалополистеріне ұқсас, олар төменде талқыланады. Посткеңестік кеңістікте бұл құрылымдардың, әдетте, аумақты игерудің демографиялық және экономикалық тығыздығы төмен, оның инфрақұрылымдық жабдықталу көрсеткіштері төмен, агроөнеркәсіптік салалардың тиімділігі және т. б. мұның бәрі бұрынғы кеңестік урбанизацияның ерекшеліктерін және елдің шектеулі мүмкіндіктерін (экономикалық, экологиялық, демографиялық) көрсетеді. Бұл, елдің мегалополизация қарқынына әсер етеді, бірақ жаһандық урбанизацияны дамытудың жалпы бағытын, мегалополистердің одан әрі таралуын өзгертпейді.

    4. Мегалополистер

    Мегалополис - жақын орналасқан ірі қалалық агломерациялардың бірігуі арқылы пайда болатын жолақ тәрізді конфигурацияның ең жоғары урбанизацияланған кеңістіктік құрылымы.

    Қазіргі мағынасында "мегалополис" терминін алғаш рет АҚШ-та көптеген жылдар бойы жұмыс істеген Француз географы жан Готтман ХХ ғасырдың 1950 жылдарында ұсынған. Бастапқыда ол "мегалополис" сөзін зерттелетін диапазонның – АҚШ-тың солтүстік-шығысындағы Атлант жағалауындағы біріктірілген қалалық агломерациялардың өз атауы ретінде қолданған. Алайда, 1960 жылдардың өзінде бұл термин танымал бола бастады және қазіргі уақытта ол әлемдік ғылыми әдебиеттерде кеңінен қолданыла бастады.

    Жақында публицистикалық әдебиеттерде бұл термин мегаполис түрінде көбірек қолданыла бастады. "Мегалополис" ғылыми тұжырымдамасын және бұл сөзді әдетте 8-10 миллионнан астам тұрғыны бар ("мегаполис") өте үлкен қала үшін сипаттамалық бейнелі өрнек ретінде қолдануды қатаң ажырату қажет.

    Дж. Готтманға дейін "мегалополис" термині мүлдем басқа мағынада қолданылған. Сонымен, ежелгі философтар кейде бұл терминді "идеялар әлемі" мағынасында қолданған. Ежелгі Грецияда мегалополис қаласы болған; ол біздің эрамызға дейінгі 370 жылы 35-тен астам Пелопоннес елді мекендерінің бірігуінен пайда болды. Бір қызығы, "мегалополис" терминінің қазіргі түсіндірмесі негізінен ежелгі грек тілінен сөзбе – сөз аударуға сәйкес келеді (мегале полис-үлкен қала).

    Қазіргі уақытта мегалополистер бүкіл әлемде кең таралған. Осыған байланысты көшбасшыны АҚШ деп атауға болады. АҚШ аумағында Солтүстік-Шығыс және Оңтүстік Калифорния мегалополистері ең танымал.

    Мегалополистердің үлкен мөлшері, олардағы халықтың шоғырлану ауқымы және адам қызметінің негізгі түрлері, мегалополизацияның айтарлықтай қарқыны әртүрлі профильдегі мамандардың оларды зерттеуге назарын аударады. Мегалополистің ғылыми тұжырымдамасының негізін ХХ ғасырдың 1960 жылдары Ж. Готтман мен К. Доксиадис қалаған.


  • Дәріс 9-10. Қалалардың экологиялық, демографиялық және экономикалық мәселелері

    1. Экологиялық мәселелер

    Қалалардың экологиялық қолайсыздығы тезірек шешуді талап ететін ең өзекті жаһандық проблемаға айналды. Соңғы уақытта қала мәселелерін зерттеуге назар аударудың артуы қалалық ортаны зерттеудің артуына әкелді. Қалалық орта - бұл халықтың өмір сүру жағдайларының жиынтығы. Бұл үлкен және кіші, астаналық және провинциялық қалаларда, агломерация орталықтарында, курорттық қалалар мен ғылыми қалаларда бірдей емес. Қалалардың генезисінің, функционалдық құрылымының және өнеркәсіптік бейінінің ерекшеліктеріне байланысты қалалық ортаның қалыптасу дәрежесі қала түріне байланысты.

    Қала - терең өзгерген табиғаттың ауқымы, ерекше экожүйе. Оның өзгеру дәрежесі географиялық жағдайға, биліктің жауапкершілігіне және тұрғындардың белсенділігіне байланысты.

    Қалалардың экологиялық қолайсыздығы қоршаған ортаға түсетін зиянды заттардың есебінен қалыптасады: ауа бассейні, су көздері және т. б.

    Әуе бассейнін ластайтын көздер екі топқа бөлінеді: стационарлық (өнеркәсіптік кәсіпорындардың, қазандықтардың және басқа да энергетикалық қондырғылардың шығарындылары) және жылжымалы (көлік).

    Болашақта ірі қалалардағы ауа бассейніне атмосфералық ауаның ластануының стационарлық көздерінің әсерін айтарлықтай азайту қажет:

    - ірі қалаларда әуе бассейнін ластайтын жаңа өнеркәсіптік кәсіпорындардың құрылысын шектеу мен тыйым салудың белсенді саясатын жүргізу;

    - ірі қалалардың шаруашылық құрылымының экологиялық "таза" өндірістердің үлесін ұлғайту жағына қарай өзгеруі: ғылым және ғылыми қызмет көрсету, өнеркәсіптің жоғарғы қабаттары (дәл және күрделі машина жасау, электроника, радиотехника, тоқыма, тігін-трикотаж және басқа да салалар), халыққа қызмет көрсету саласының кәсіпорындары;

    - экологиялық "лас" өндірістерді ірі қалалардан тыс жерлерге қайта бейімдеу және шығару;

    - тазарту құрылыстары саласындағы прогресс;

    - салааралық аз қалдықты технологияларды енгізу (кейбір өндірістердің қалдықтары – басқаларға арналған шикізат);

    - кәсіпорындарды неғұрлым прогрессивті технологияларға ауыстыру үшін жеңілдетілген несиелеу мүмкіндіктері;

    - осы өнімді пайдалану және оны пайдалану аяқталғаннан кейін оны түпкілікті кәдеге жарату процесінде туындайтын "экологиялық жүк" ескерілген технологиялар мен өнімдерді экологиялық сертификаттау.

    Ауа бассейнінің ластануының мобильді көздеріне қатысты жағдай күрделірек. Бұл тұрғыда автокөліктің ластануы ерекше жоғары. Автокөліктің ірі қалалардың ауа бассейнінің жағдайына әсер ету перспективалары туралы болжамдардың көпшілігі өте пессимистік. Ірі қалалардың атмосферасын ластаудағы автокөліктің үлесі ауа бассейніне барлық зиянды шығарындылардың жалпы көлемінің 90% - на дейін құрайды.

    Автокөлік шығарындыларының көлемін азайтуға арналған шаралар:

    - тасымалдау қабілеті жоғары және экологиялық тұрғыдан таза электрлік қоғамдық көлікке артықшылық беріңіз (метрополитен, жеңіл рельс, троллейбус, монорельсті жол);

    - жанғыш автомобильдердің (гибридті автомобильдердің) меншікті шығыны бойынша жаңа, неғұрлым үнемді шығарылым;

    - экологиялық таза жанармай өндірісі;

    - физикалық және психикалық ескірген флотты жаңа машиналармен ауыстыру;

    - ірі қалалардың көлік желісін қайта құру;

    - тұрғын үй алаптарынан үлкен қашықтықта айналма транзиттік айналма және рокадты автомагистральдар салу, ал қала шегінде – әртүрлі деңгейдегі транзиттік жолайрықтар салу;

    - барлық ең көп жүретін қиылыстарда жаяу жүргіншілер туннельдерін салу.

    Осы күрделі іс-шаралардың барлығы ірі капитал салымдарымен байланысты болғанына қарамастан, олардың кешенді сипаты туралы ұмытпаған жөн: қоршаған ортаны қорғауға үлкен үлес қосумен қатар, олар қозғалыс апаттылығын және жарақаттануды едәуір азайтуға, сондай-ақ тұтынушыға жүктерді жеткізу мерзімдерін қысқартуға және автокөліктегі пайдалану шығындарын азайтуға мүмкіндік береді.

    2. Демографиялық мәселелер

    Демографиялық жағдай, халықтың көбеюі, оның жағдайы мен динамикасы бағаланады:

    - туу және өлім деңгейі бойынша;

    - олардың арасындағы айырмашылық бойынша - табиғи өсу деңгейі, сондай – ақ екі қосымша көрсеткіш бойынша (бірақ алғашқы екеуінен кем емес) - жұптасу (ажырасу) деңгейі және демографиялық процестердің жай-күйіне де, демографиялық көрсеткіштердің көпшілігінің шамасына да белсенді әсер ететін жыныстық-жас құрылымының жай-күйі.

    Туу коэффициенті. Демографияда туу деңгейін өлшеу үшін көрсеткіштер жүйесі қолданылады. Олардың ішіндегі ең қарапайымы - туудың жалпы коэффициенті, яғни күнтізбелік жыл ішінде тірі туылғандар саны тұрғындардың орташа жылдық 1000 санына шаққанда. Ең дәл (және жарияланғандардың ішіндегі ең жақсысы) - туудың жиынтық коэффициенті, яғни, өмір бойы орташа есеппен 1 әйелге шаққандағы тірі туылғандар саны. Жалпы туу коэффициентінің дөрекілігі оның халықтың құрылымына қатты тәуелділігінен тұрады: жыныстық, жас, неке, этникалық, білім беру және т. б.

    Жиынтық туу коэффициентінің артықшылығы бар, оның мәні (деңгейі) және динамикасы, ең болмағанда, жыныстық және жас құрылымдарының әсерінен босатылады, олардың туу көрсеткіштеріне бұрмаланған әсері әсіресе айтарлықтай.

    Халықтың жас құрылымы. Халықтың жас құрылымы демографиялық процестермен белсенді өзара әрекеттеседі. Туу коэффициенті неғұрлым жоғары болса, халық орташа есеппен жас болады және керісінше, халықтың жастардың үлес салмағы неғұрлым көп болса, туу коэффициенті соғұрлым жоғары болады. БҰҰ сарапшыларының бағалауы бойынша халықтың медианалық жасы ТМД елдері бойынша Тәжікстандағы 20,4 жастан Украинадағы 39,4 жасқа дейін (Ресейде – 38 жас), ал жалпы әлем елдері бойынша – Нигердегі 15,0 жастан Жапониядағы 44,4 жасқа дейін.

    3. Экономикалық мәселелер

    Қалалардың экономикалық дамуындағы маңызды проблемалардың бірі-функционалдық құрылымның өзгеруі. Оның мақсаты - ұлттық экономикалық әлеуетті неғұрлым ұтымды пайдалану және қаланың функционалдық құрылымының оның ЭГП-ға және елдің және аймақтың қоныстану жүйесіндегі орнына көбірек сәйкестігін белгілеу. Трансформация табиғи процестің сипатына ие, оның барысында қала оған орынсыз болып қалған өндірістерден дәйекті түрде босатылады.

    Трансформация сонымен қатар қалалардың бір функционалдыдан көп функционалдыға ауысуы болуы мүмкін. Мұндай ауысу, біріншіден, қалалық ресурстарды неғұрлым толық және ұтымды пайдалануды білдіреді, екіншіден, қалаға көбірек әлеуметтік әртүрлілік береді. Ол өзінің өндірістік профилін ғана емес, қоршаған ортаны да өзгертеді.

    Мұндай трансформацияның мысалы ретінде тау-кен орталықтарына жеңіл өнеркәсіп және машина жасау кәсіпорындарын, әдетте жетекші саламен, орта арнаулы және жоғары оқу орындарымен және басқа да қызмет түрлерімен байланысты жобалау және ғылыми-зерттеу ұйымдарын енгізу болып табылады. Бұл өндіріске бос еңбек ресурстарын (негізінен әйелдерді) тартуға мүмкіндік береді, жұмыс пен кәсіпті таңдау мүмкіндіктерін кеңейтеді, қаланы жастар үшін тартымды етеді.

    Алайда, функционалды құрылымды байыту іс жүзінде оңай шешім емес. Мысалы, курорттық қалалар көбінесе жаңа қызмет түрлерін тарту арқылы қала құру базасын кеңейте алмайды. Егер олар өнеркәсіптік өндірісті дамытса, онда бұл қоршаған ортаға теріс әсер етеді, оның тартымдылығын төмендетеді. Сонымен қатар, өнеркәсіп халықтың өсуіне себеп болады. Жаңа тұрғындар үшін тұрғын үй құрылысына қосымша аумақ қажет болады. Ал курорттық қалаларда, көбінесе теңіз жағасында немесе таулы жерлерде аумақтың үлкен тапшылығы жиі кездеседі. Нәтижесінде демалушылар мен емделушілерге қатысты қаланың сыйымдылығы төмендейді (бір адамға шаққандағы курорттық қала тұрғындарының санының өсуі стандартты айлық болу кезінде 12 адамды демалу және емдеу мүмкіндігінен айырады).

    Тау-кен қалалары көмір өндірудің ерекшелігіне байланысты басқа қызмет түрлеріне тартымсыз. Сондай-ақ, қиыр солтүстіктің ресурстық қалаларында өте қиын жағдай туындайды. Мұнда қайта тағайындау тек жекелеген жағдайларда мүмкін болады.

    Қаланың экономикалық проблемаларының тағы бір аспектісі - қала аумағын пайдалану. Қалалық аумақты ұтымды пайдалану оның жер төлемдерін анықтайтын кешенді экономикалық бағалауына негізделуі керек. Әртүрлі себептерге байланысты қалалық жерлер белгілі бір учаскенің орналасқан жеріне, оны пайдалану сипатына, көлік және инженерлік желілермен жабдықталуына, табиғи жағдайлардың ерекшеліктеріне байланысты құндылығы бойынша қатты сараланған.

    Аумақты кешенді экономикалық бағалау қалалық аумақтардың құнын оларды игеруге немесе қайта игеруге қажетті шығындарды және игеру нәтижесінде алынған әлеуметтік-экономикалық әсерді есепке алу негізінде анықтауға және салыстыруға арналған.

    Жер төлемдерін анықтау нарықтық қатынастар жағдайында басқару үшін қажет. Жердің бағасы қалалардың функционалды құрылымын қайта құруға айтарлықтай әсер етуі керек, мысалы, қаладан ол үшін орынсыз болған өнеркәсіптік кәсіпорындарды шығару.

    Қалалардың аумақтық өсу мәселелері. Қалалық және аймақтық жоспарлау мәселелерін шешу үшін қалалардың аумақтық өсуіне шекті талдау қолданылады. Аумақтық өсу процесінде қала табиғи ортаның әртүрлілігі мен ерекшеліктеріне, жерді пайдаланудың қолданыстағы жүйелеріне, инфрақұрылымның ерекшеліктеріне, қаланың қолданыстағы құрылымдық элементтерін дамытудағы инерцияға байланысты белгілі бір шектеулерге тап болады, мысалы, жер бедерінің қиылысы, қарама-қарсы жағалауға көшу қажеттілігі және осы көпір үшін құрылыс, құнды ауылшаруашылық жерлерін алып қою және т. б. алайда, бұл бұл қосымша инвестицияларды қажет етеді. Сондықтан, қала туындаған шектеулерді еңсеру үшін қажетті қосымша шығындарға бару орынды болғанға дейін мезгіл-мезгіл аумақтық өсуді тоқтатуға мәжбүр.

    Осы қосымша шығындарды бағалау үшін шекті шығындар ұғымы енгізіледі. Егер шығындар әсіресе жоғарыласа, сыни шек пайда болады. Бұл қаланың одан әрі өсуін жоққа шығармайды, тек қала құрылысының тактикасын өзгерту қажет екенін көрсетеді. Мүмкін, қаланы кеңейтудің орнына оның жеке бөліктерін қайта құру қажет болуы мүмкін: олардың функционалды профилін, жоспарлау құрылымын өзгерту, тығыздықты арттыру, ғимараттың қабаты.

  • Дәріс 11-12. Қала құрылысы саясатының географиялық негіздері

    1. Қала құрылысы саясатының негізгі міндеттері мен бағыттары

    Қала құрылысы саясаты - тарихи қалыптасқан қоныстану жағдайларына, қоғамның әлеуметтік-экономикалық даму перспективаларына, ұлттық-этникалық және өзге де жергілікті ерекшеліктерге сүйене отырып, халықтың қолайлы мекендеу ортасын қалыптастыру жөніндегі мемлекеттің мақсатты қызметі.

    Белсенді қала құрылысы саясаты - мемлекеттің әлеуметтік саясатының маңызды бөлігі. Көптеген елдерде, ең алдымен, қала құрылысы мәдениеті жоғары дамыған елдерде саясат заңнамада, арнайы мемлекеттік бағдарламаларда жүзеге асырылады. Біздің елімізде қала құрылысы қызметі Қазақстанның қала құрылысы кодексімен реттеледі.

    Қала құрылысы саясатын іске асыру құралдары әртүрлі типтегі қала құрылысы құжаттары болып табылады. Қазақстанда келесі құжаттар қарастырылған:

    - өндіргіш күштерді қоныстандырудың, табиғатты пайдаланудың және аумақтық ұйымдастырудың бас схемасы (жалпы ел үшін);

    - ірі географиялық өндіргіш күштерін табиғат пайдалануды және аумақтық ұйымдастыруды қоныстандыру схемасы;

    - әкімшілік-аумақтық құрылымдардың аудандық жоспарлау схемалары мен жобалары;

    - қалалардың, басқа елді мекендердің және олардың жүйелерінің бас жоспарлары;

    - қалалық және кенттік әкімшілік сызығының жобалары;

    - ауылдық (аудандық) әкімшіліктерге ведомстволық бағынысты аумақтардың, сондай-ақ қоныстану, өнеркәсіптік, рекреациялық және басқа да функционалдық аймақтардың бас жоспарлары;

    - табиғатты қорғау мен табиғатты пайдаланудың, қарқынды шаруашылық игеру аймақтарының және бірегей табиғи маңызы бар аумақтық кешенді схемалары;

    - қоғамдық орталықтың, тұрғын аудандардың, қалалар магистральдарының егжей-тегжейлі жоспарлау жобалары;

    - қалалар мен басқа елді мекендердің кварталдары мен учаскелерін салу жобалары.

    Қала құрылысы саясаты мен қала құрылысы қызметінің негіздері көптеген ғылымдардың күшімен құрылады. Олардың бірі-қазіргі және болашақ қалалар мен қоныстану жүйелерінің көптеген мәселелерін зерттеуге және шешуге айтарлықтай үлес қоса алатын география. Географиялық тәсілдер, географиялық ойлау, географиялық теориялар мен тұжырымдамалар қала құрылысы мен аудандық жоспарлау саласындағы сенімді шешімдерді негіздеу үшін өте маңызды.

    2. Қала құрылысы саясатындағы типологиялық тәсіл

    Қалалардың типологиялық ерекшеліктерін, олардың қоғамның аумақтық ұйымындағы орнын есепке алу қала құрылысы саясатының жетекші қағидаты болуға тиіс. Бұл тәсіл қала құрылысының мәнін білдіретін толыққанды қалалық ортаны қалыптастыруды қамтамасыз ететін сындарлы рөл атқарады.

    Типологиялық категориялардың келесі жұптары бөлінеді: үлкен және кіші қалалар, жоғары мамандандырылған көпфункционалды, тарихи (ескі) және жас (жаңа) қалалар.

    Жоғарыда айтылғандай, барлық ірі қалаларда үлкен қаланың барлық қасиеттері бола бермейді. Үлкен қала қала құраушы базаның сипаты бойынша, өндірістік емес функциялардың үлесі бойынша – ғылыми, мәдени, білім беру жағынан ерекшеленеді. Оның басқа да қала құрылысы параметрлері, келбеті (ең алдымен орталық бөлігі), жоспарлау құрылымы, көлік жабдықтары, тұрғындардың құрамы бар. Ең бастысы, бұл қалалық ортаның сапасы бойынша ерекше. Бірақ іс жүзінде бұл әрдайым бола бермейді.

    Қала құрылысы саясатының міндеттерінің бірі - мұндай қалалардың шынайы үлкен қалаларға айналуына ықпал ету. Бұған көбінесе функционалды құрылымның өзгеруі негізінде қол жеткізіледі. Нәтижесінде қаланың функциялары оның дәрежесіне сәйкес келтіріледі. Үлкен қала орталық орындардың иерархиясында жеткілікті жоғары деңгейге ие болуы керек, оны қоршап тұрған кең аумаққа қызмет етуі керек. Бұл оның функционалды құрылымында орталық функциялардың дамыған блогын – өндірістік және өндірістік емес функцияларды қалыптастыруды талап етеді.

    Шағын қалалар қала құрылысы саясатының одан да қиын нысаны болып табылады. Оларды жан – жақты сауықтыру, экономикалық жандандыру, мәдени жаңғыру-әлемнің көптеген елдері үшін өзекті мәселелер.

    Шағын қалалар типологиялық тұрғыдан өте алуан түрлі, сондықтан оларға қатысты үлгі бойынша әрекет ету мүмкін емес. Шағын қала-ауылдық ауданның "астанасы", курорт, ірі орталықтың спутнигі, теміржол торабы, көмір өндіру орталығы, энергетика орталығы және т.б. олардың әрқайсысының ортақ мәселелерімен қатар өзіндік проблемалары бар. Өнеркәсіп көбінесе белсендіру тетігі ретінде қолданылады, бірақ бұл көбінесе теріс. Алайда, өнеркәсіп шағын қалаға үлкен қалалар қатарына секіруді қамтамасыз ететін трамплин рөлін атқара алады. Көптеген шағын қалалар үшін дамудың басқа сценарийі әлдеқайда қолайлы - туристік орталыққа, шипажайға айналу, ауылдық жерлерде орталық функцияны күшейту және т. б.

    Тұрғын үй құрылысы шағын қаланың ауқымына, халықтың дәстүрлері мен өмір салтына сәйкес келуі керек. Мұнда көпқабатты үйлер орынды емес. Аз қабатты құрылыс шағын қала тұрғындары үшін ыңғайлы және таныс. Сонымен қатар, шағын қала, кез-келген басқа сияқты, оған жеке тұлға беретін мәнерлі орталық құруға құқылы.

    Мамандандырылған орталықтар бірқатар себептерге байланысты көптеген елдердің қалаларының жалпы санында айтарлықтай үлесті құрайды. Қаланың көп функциялы болуы тән. Бірақ жағдайлар олардың кейбіреулерін қандай да бір қызмет түрін сақтауға мәжбүр етеді. Қала құрылысы саясатының жалпы қағидаты көпфункционалдылық жолында жоғары мамандандырылған орталықтарды дамыту болуға тиіс. Қосымша "мамандық" алу қаланың өзгермелі экономикалық жағдайдағы жағдайын тұрақты етеді. Тұрғындардың жұмыс орнын таңдау мүмкіндігі кеңейіп келеді. Еңбек ресурстары толығымен пайдаланылады. Қаланың әлеуеті жақсырақ пайдаланылады.

    Кейбір жағдайларда мамандандырылған орталықтар функцияны өзгертуі керек. Бұл пайдалы қазбалар кен орындарын – көмір, темір және полиметалл кендерін, тау-кен-химиялық шикізатты игеруде пайда болғандарға қатысты. Өкінішке орай, төтенше табиғи жағдайлары бар аудандарда орналасқан тау-кен орталықтары ештеңені өзгерте алмайды. Олар эфемерлік қалалардың тағдырына дайын. Тұрғын аудандарда мұндай қалаларға қайта бейіндеу қажет. Қаланың жаңа "кәсібі" туралы мәселе жергілікті жағдайларды және қоныстандыру жүйесінде қаланың алатын орнын ескере отырып шешіледі.

    Барлығы дерлік көпфункционалды қалалар өздерінің функционалдық құрылымын түзетуді қажет етеді. Функционалды құрылымның өзгеруі - бұл қала эволюциясының бір үлгісі. Қала құрылысы саясаты бұл процесті мақсаты бар шаралармен нығайтуға арналған:

    - функционалдық құрылымның сипаты мен қала дәрежесі арасындағы сәйкестікті сақтау;

    - өндірістік және өндірістік емес функциялар арасындағы тепе-теңдікке қол жеткізу;

    - мамандандырылған және орталық функциялар арасындағы тепе-теңдік;

    - функциялардың үйлесімсіздігін жою немесе азайту;

    - берілген қала үшін орынсыз деп танылған функцияларды жою.

    Қала құрылысы саясатының ерекше қамқорлығының мәні тарихи қалаларға ұқыпты қарау болуы керек.

    Екі түрлі жағдайды біріктірудің күрделілігін ескеру қажет: қаланы Жаңа жоспарлау құрылымымен дамыту және ондағы жеке құрылымдар мен ескі көшелер желісін міндетті түрде сақтау. Қиындық тек жеке ескерткіштерді ғана емес, сонымен қатар оларды қоршаған Тарихи ортаны, қарапайым құрылыс деп аталатын, сондай-ақ бұрынғы, ескі, орналасуды сақтау қажеттілігінде жатыр. Сонымен қатар, тарихи қаланы экономикалық, атап айтқанда, өнеркәсіптік орталық ретінде дамыту мәселесі шешілуі керек. Мұнда қызметі тарихи мұраға қауіп төндіретін өнеркәсіп салалары қарсы. Тарихи орталықтардың әлеуетін пайдаланудың ең жақсы жолы - бұл қалаларды білім, мәдениет, өнер және ғылым орталықтары ретінде дамыту.

    Қала құрылысшылары мен қала билігінің ерекше назары – тарихи қалалардың орталық бөліктері. Орталықтың бұзылуына жол берілмейді, оны қаланың басқа функцияларынан ажыратылатын мұражай бөлігіне айналдыру қажет емес.

    Архитектуралық ортада жаңа қала – қала қазіргі заманғы қала құрылысының прогрессивті принциптері жүзеге асырылатын қала құрылысы ізденістері мен жаңалықтарының көрінісі ретінде басқаша түсінілді. Бұл ағылшын Харлоу, Швед Веллингби, фин Тапиола. Ресейде Зеленоград, Сосновый Бор, Пущино, Тольяттидің кейбір шағын аудандары қала құрылысын іздеудің мысалдары бола алады.

    Алайда, барлық жаңа қалаларда толыққанды қалалық орта бола бермейді. Қала құрылысы саясатының міндеттерінің бірі қолайлы қалалық ортаны қалыптастыру үшін жағдай жасау болып табылады.

    3. Қала құрылысындағы жоспарлау ұйымы

    Жоспарлау ұйымы (құрылымы) әдетте жүйенің құрылымын көрсететін қала құрылысы жүйелерінің элементтері (бөліктері) арасындағы аумақтық-кеңістіктік қатынастардың көрінісі ретінде қарастырылады. Яғни, жоспарлау құрылымы қалалық ағзаны оның әртүрлі бөліктері мен элементтерінің өзара байланысының бірлігінде сипаттайды.

    Қала келбетін қалыптастыруға әсер ететін факторлар:

    - табиғи су қоймаларының болуы (теңіз, көл, өзен);

    - жергілікті жердің бедерлі жағдайлары (күрделі бедерлі жер бедері, шатқалдылық);

    - жергілікті пайдалы қазбалар базасында өндіруші өнеркәсіпті дамыту;

    - емдік минералды көздердің болуы және т. б.

    Жоспарлау құрылымы қаланың негізгі бөліктерінің таралуын көрсетеді.

    Қаланың жоспарлау құрылымының ең көп таралған түрлері: бөлшектелген, дисперсті және сызықты.

    Негізгі артықшылықтары - орталықтың қолжетімділігі, қоныстанудың нүктелік концентрациясы кезінде табиғи ортаның бұзылуының ең аз дәрежесі.

    Алайда, бұл артықшылықтар қала көлемінің ұлғаюымен азаяды.

    Бөлшектелген тип қала аумағын өзендермен, сайлармен немесе транзиттік теміржолмен кесіп өту кезінде пайда болады.

    Дисперсті тип аумақта орналасқан және көлік желілерімен байланысқан бірнеше қалалық жоспарлау құрылымдарын қамтиды.

    Дисперсті типтің пайда болуы осы қаланың кәсіпорындарының қала құраушы тобының сипатына (мысалы, өндіруші өнеркәсіп) немесе табиғи - климаттық жағдайларға байланысты.

    Сызықтық құрылымды теңіздер мен үлкен өзендердің, таулы аңғарлардың және т. б. жағалау белдеуінің учаскелерінде орналасқан қалалар алды.

    Сызықтық құрылымдардың артықшылықтары - қозғалыс уақытын үнемдеу және құрылыстың табиғи ортаға жақындығы - сызықтық қала құрылысы құрылымдарының өсуімен де сақталады.

    4. Аймақтық ерекшеліктердің қала құрылысы саясатына әсері

    Аймақтық ерекшеліктердің әсерін ескере отырып факторлардың үш тобы назар аударуға тұрарлық:

    1) Табиғат ерекшеліктері, адамдардың өмірі мен олардың шаруашылық қызметі үшін табиғи жағдайлардың экстремалдылық дәрежесі;

    2) Тарихи мұраның болуы, ұлттық мәдениеттердің сипаты, тарихи-мәдени ескерткіштердің жай-күйі және оларды пайдалану мүмкіндіктері;

    3) Халық шаруашылығының негізі және оның аумақтық ұйымдастырылуы, жетілу деңгейі, халықтың өмір сүру жағдайларын жақсарту және қолда бар әлеуетті неғұрлым толық пайдалану мақсатында өзгерістердің жай-күйі мен қажеттілігі.

    Жартылай шөлдерде негізгі қала құрылысы іс – шараларының мақсаты-жылдың жылы мезгілінде қызып кетуді азайту. Қыстың суық желдері мен шаңды дауылдары жиі болатын жерлерде желден қосымша қорғаныс ұйымдастырылады. Қалалардың айналасында қала маңындағы аймақтар құрылады, ауыл шаруашылығы алқаптары, су беттері және жасыл массивтер кіретін жасыл белдеу қалыптасады. Жоспарлау құрылымы желдету үшін оңтайлы жағдай жасауы керек. Бұған қалалық магистральдар, көшелер, алаңдар, көгалдандырылған кеңістіктер мен ашық су беттерінің желісін бірыңғай желдету жүйесіне ұйымдастыру арқылы қол жеткізіледі. Көлік желісі ашық құрылымға ие, оған бульварлар мен магистральдар кіреді, олар басым жел бағытында жүреді.

    Ылғалды субтропиктерде ауа температурасы мен ылғалдылығының жоғарылауынан туындайтын жылу жүктемелерін азайту үшін қала құрылысы құралдарымен аумақты аэрациялау қамтамасыз етіледі. Мұнда қаланың сызықтық-жолақты құрылымына артықшылық беріледі. Негізгі көшелердің бағытын басым желдің бағыттарымен біріктірген жөн.

    5. Аймақтардағы тарихи мұра.

    Тарихи қалалар - қала құрылысын реттеудің ерекше нысаны. Оларда, біз атап өткендей, көрнекті сәулет ескерткіштерін ғана емес, сонымен қатар тарихи ортаны, ежелгі орналасу ерекшеліктерін, көшелер желісін, сәулет ансамбльдерін және олардың ландшафтпен органикалық байланысын сақтау өте маңызды. Мұны шағын қалада жасау оңай, ал үлкен орталықта өте қиын.

    Тарихи қалалардың қала құраушы базасын қалыптастыру, оларға жаңа өнеркәсіп объектілерін енгізу туралы мәселе өте салмақты түрде шешілуі тиіс. Бұл ретте өнеркәсіптік шығарындылар мен ағындардың сәулет туындыларына деструктивті әсер етпеуі үшін ең қатаң экологиялық талаптарды сақтау қажет.

    Тарихи келбеттің сақталуына осы қаланың өзіндік ерекшелігін, қолданыстағы құрылысқа сәйкес келетін оның халқының дәстүрлерін ескере отырып жасалған үйлердің типтерін салу ықпал етеді.

    Қалаларда тарихи-мәдени мұраның көп бөлігі шоғырланған болса да, олардың сыртында көптеген құнды тарихи-мәдени көрікті жерлер бар. Бұл жоғалып кеткен қалалар мен монастырлар, олардың рөлі әсіресе Еуропалық солтүстікте үлкен болды, ал манорлар – "асыл ұялар" және қолөнер қолөнерінің орталықтары. Олардың барлығы ұқыпты қарауға, кейде қайта туылуға, басқа жағдайларда консервацияға лайық.

    Аудандық жоспарлау схемаларында, әсіресе қала маңындағы аймақтарды жоспарлауда, аймақтардың аумақтық құрылымының негіздерінің бірі ретінде әрекет етуге арналған тарихи-мәдени негізді қалыптастыру қарастырылуы керек.

    Шаруашылықтың салалық және аумақтық құрылымдарының ерекшеліктері. Әр аймақта географиялық орналасуына, табиғи және демографиялық ресурстарына, өндірістік, ғылыми-техникалық, инфрақұрылымдық және зияткерлік әлеуетіне байланысты өзіне тән салалар мен қызмет түрлерінің үйлесімі қалыптасады. Салалардың үйлесімі ресурстар мен шарттардың үйлесуіне байланысты. Осыны ескере отырып, белгілі бір профильдегі қалалардың пайда болуын және осы аймақ үшін заңды типті күтуге болады.

    Экономиканың аумақтық - урбанистік құрылымы географиялық жағдайдың, табиғи ресурстардың аумақтық құрылымының, көлік инфрақұрылымының әсерінен аумақтық даму логикасына сәйкес қалыптасады. Нәтижесінде экономикалық тораптарға – тірек орталықтарға және экономикалық сызықтарға – даму осьтеріне қажеттілік туындайды.

    Шаруашылық пен қоныстанудың аумақтық құрылымының ерекшеліктерін ескеру, ең алдымен, аумақтық даму заңдылықтарын түсінуге, қоныстану эволюциясы туралы идеяларға, эволюцияның тұрақты өзгеретін кезеңдеріне негізделген.

    Жаңа экономикалық даму аймақтарында экономиканың қалыптасқан аумақтық құрылымын аяқтаудың және оның негізінде қоныстанудың ең ықтимал жолдарын болжауға болады. Дамыған қалалар желісі және қалыптасқан салалық кешені бар ескі дамыған аудандарда кемшіліктер, құрылымдық, экологиялық, демографиялық проблемалар күрт көрінеді. Осы типтегі аудандардағы қала құрылысы іс-шаралары кемшіліктерді жоюға, қалыптасқан қоныстануды жетілдіруге бағытталған.

    Ірі қалалардың өсуін реттеу, шағын және орта қалалардың жандануы, орталық қалалар иерархиясындағы орта буынның нығаюы, агломерациялардың қалыптасуы барлық жерде қоныстану проблемалары болып табылады. Әр ауданда бұл проблемалар белгілі бір аймақтық түске, әртүрлі екпінге ие болады.

  • Дәріс 13. Аумақтық кешенді қала құрылысын бағалау және қалаларда құрылысты орналастыру нұсқаларын таңдау әдістері

    Жоспары:

    1. Қаланың қала құраушы әлеуеті, оны бағалау. Қала құраушы факторлар.

    2. Қаланы жоспарлау мен ұйымдастырудың принциптері мен негіздері. Қалада тұрғын үй және өнеркәсіптік құрылысты жобалау кезіндегі табиғи жағдайларды есепке алу.

    3. Қалалар халқының перспективалық санын есептеу. Еңбек балансының әдісі.

    4. Демографиялық факторлар және көші-қон процестері.

    1. Қала құраушы әлеует - бұл қаланың әлеуметтік-экономикалық, ғылыми-техникалық және өндірістік ресурстары. Қала құру әлеуеті туралы ақпарат қалалық елді мекендердің даму перспективаларын анықтау үшін қажет. Қала құраушы әлеуетті бағалау қалалық қоныстар аумағында жүзеге асырылатын шаруашылық қызметтің белгілі бір салаларында жұмыс істейтін қызметкерлердің санын айқындау негізінде орындалады. Ол үшін қаланың аймақтағы немесе елдегі маңыздылығын (рөлін) анықтайтын қала құраушы және тау-кен түзбейтін факторлар (функциялар) анықталады.

    Қала түзуші функцияларға мыналар жатады:

    - өнеркәсіптік-көліктік (өнеркәсіптің, құрылыстың және көліктің болуы және дамуы);

    - ғылыми-білім беру (жоғары және орта арнаулы білім беру мекемелерінің болуы және дамуы);

    - инженерлік-экономикалық (объектілерді бұзу мен көшіруді қоса алғанда, аумақты инженерлік игеру, ауыл шаруашылығы және орман жерлерін, пайдалы қазбалар кен орындарының аумақтарын құрылыс салуға алып қою);

    - әлеуметтік-экономикалық (сауда, қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындарын, ойын-сауық мекемелері мен әкімшілік қызметтерді орналастыру);

    - аумақтың функционалдық ыңғайлылығы (жол жүру уақытын қысқарту, көліктің шаршауы, санитарлық-гигиеналық жағдайлар);

    - құрылыс аумақтарының табиғи, сәулеттік-көркемдік және эстетикалық құндылығы.

    Қала құрмайтын функцияларға денсаулық сақтау, білім беру, мәдениет, коммуналдық шаруашылық мекемелерінің қажеттіліктері жатады. Қала құраушы және қала құраушы емес функцияларға бөлу шартты түрде жеткілікті, өйткені өнеркәсіптік кәсіпорындардың белгілі бір бөлігі қалаға қызмет көрсететін функцияларды орындай алады (мысалы, нан зауыттары немесе қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындары).

    2. Қаланы жоспарлау ұйымының негіздері. Қала құрылысы елді мекендерде жерді ұтымды пайдалануды ұйымдастыруға, дамуды реттеуге және қаланың өз функцияларын орындауына бағытталған. Ол қалалық аумақтардың композициялық құрылымын – қала орталығы мен онымен байланысты аудан орталықтарын дамытуды, қаланың тартымды сұлбасын, оның негізгі табиғи және сәулеттік доминанттарын көрнекі қабылдауды қолдайды. Жобалау кезінде әдетте қала орталығымен және негізгі көлік магистральдарымен байланысты маңызды функцияларды қарқынды игеру және шоғырландыру аймақтары анықталады. Жоспарлау шешімдері маңызды инфрақұрылымдық пысықтауды қажет етеді. Урбанизацияланған жүйені жалпы түрде жобалаудағы ұзақ мерзімді болжамның басты ерекшелігі - алдағы кезеңде дамудың оңтайлы нұсқасын және болашақта дамудың әртүрлі мүмкін нұсқаларын табу керек.

    Қалалар мен қоныстану жүйелерін жобалау кезінде оңтайлы құрылымды оның көптеген құрамдас элементтерінің үлкен өзгергіштігі мен белгісіздігімен іздеу керек. Болашақ құрылымның көптеген элементтерінің дамуы әртүрлі нұсқаларға сәйкес келуі мүмкін екенін біле отырып, ауданның немесе қаланың дұрыс жоспарлау құрылымын табу керек. Көптеген нұсқалар теңдеулер жүйесіне енеді, олар қала құрылысын жобалаудағы ұзақ мерзімді болжамдар болып табылады. Әр жобада бірнеше нұсқалар салыстырылады және ең оңтайлы ұсынылады, ол инвестициялық және пайдалану шығындары бойынша үнемді және қала құрылысы мен санитарлық-гигиеналық артықшылықтарға ие.

    Қаланың заманауи жоспарлау құрылымының негізі оның жұмыс істеуін қамтамасыз ету, тұрғындар үшін ең тиімді және ыңғайлы. Қазақстан қалаларының қазіргі дамуы орталықтандырылған инвестициялар жүйесінен қала құрылысына жаңа тұрғын үй салуға, жергілікті көздер мен жеке инвестициялар есебінен қаланың орталық бөліктерінің сапасыз және тозығы жеткен тұрғын үйлерін жөндеуге және қайта құруға көшумен сипатталады. Қала құрылысы қалалық елді мекендердегі орталықтандырылған демалыс және тұрмыстық орындардан бас тартады. Нарықтық экономикаға көшу тиімсіз өндірістердің болуының экономикалық орындылығы туралы мәселе туғызады. Бір кәсіпорынға бағытталған бірқатар қалалар, орталық қалалар, моноқалалар орталықтандырылған инвестициялардың қолдауынсыз қиын жағдайға тап болды. Қалалардағы жылжымайтын мүлік нарығы іскерлік орталықтардың құрылуын бастады. Көптеген қалаларының айналасындағы қала маңындағы саяжай - бақша белдеуі қала маңындағы аймақтың қала маңындағы дамуын бастады.

    Қаланы жоспарлау ұйымы кезінде аумақты функционалдық аймақтарға бөлу (өнеркәсіптік, тұрғын үй, рекреациялық және басқа да пайдалану түрлері үшін); көлік магистральдарын саралау; қызмет көрсетудің тиімді жүйесін ұйымдастыру; қаланы инженерлік жабдықтардың барлық түрлерімен жарақтандыру орындалады. Сондай-ақ, жасыл желектердің бірыңғай жүйесі мен қоршаған ортаны қорғау жөніндегі іс-шараларды қоса алғанда, елді мекендердің экологиялық инфрақұрылымы құрылуда. Қалалық аумақты жоспарлау ұйымын әзірлеу осы аймақтарға қалай әсер ететінін талдаудан басталады. Аумақты жоспарлау ұйымының маңызды элементі қала тұрғындарының немесе олардың өкілдерінің жоспарларды келісуі және мақұлдауы болып табылады. Аумақтық аймақтарға бөлудегі өзгерістер қолданыстағы нормативтік-құқықтық ережелер мен актілерге сәйкес жүзеге асырылуы керек.

    Қоныстану аймағын дамыту үшін қажетті аумақтардың жалпы көлемі құрылыстың қабаттылығы мен тығыздығына және қаланың орналасқан жерінің географиялық аймағына байланысты. Қалалық елді мекендердің аумақтық-географиялық ерекшеліктеріне және оларда орналасқан өндірістерге байланысты өнеркәсіптік және санитарлық-қорғау аймақтарының мөлшері анықталады. Өнеркәсіптік және тұрғын (тұрғын) аудандардың өзара орналасуына қойылатын негізгі талаптарға мыналар жатады:

    - аумақтық: қоршаған ортаның санитарлық-гигиеналық жағдайларының нашарлауын немесе инженерлік-көлік коммуникацияларының күрделенуін болдырмау үшін өнеркәсіптік және тұрғын аймақтар кезектеспеуі тиіс. Өнеркәсіптік аймақтарды қоныстану аймақтарынан өзенге немесе теңіз жағалауына шығуды жабатындай етіп орналастыруға болмайды. Тұрғын аймақтарды пайдалы қазбалар жатқан аймақтардың үстіне қоюға болмайды.

    - санитарлық-экологиялық: өнеркәсіптік аймақтар ауа бассейнін, жер үсті және жер асты суларын, жарық пен шу жүктемесін қорғау талаптарын қатаң сақтай отырып дамуы керек.

    - функционалды-эстетикалық: қазіргі заманғы өнеркәсіптік кәсіпорындар мен ғылыми-техникалық орталықтардың архитектурасының арқасында қозғалыс уақытын оңтайландыру, қала келбетін өзгерту.

    Тұрғын аудандарды ұйымдастырудың негізгі идеясы - тұрғын үйлерді жасыл кеңістіктердің арасына, күнделікті қызмет көрсету орындарына (әсіресе мектептер мен мектепке дейінгі балалар мекемелеріне) жақын жерде, шағын ауданның бақшасынан және спорт алаңдарынан орналастыру, осылайша жаппай қалалық көлік оларды айналып өтіп, салыстырмалы тыныштық пен қауіпсіздікті қамтамасыз етеді. Шағын аудандардағы өткелдер кез-келген үйге кіру мүмкіндігін қамтамасыз ету үшін, бірақ тыйым салу белгілері мен жолдар желісінің ыңғайсыз орналасуына байланысты шағын ауданды транзиттік кесіп өту мүмкіндігін болдырмау үшін бақыланады. Шағын аудан аумағына іргелес көшелерде қалалық көліктің аялдама пункттері орналасқан. Шағын аудандардың топтары мерзімді (күнделікті емес) қызмет көрсету мекемелерімен тұрғын аудандарға біріктіріледі. Қалалық орталықта жалпы қалалық кездейсоқ пайдалану мекемелері шоғырланған.

  • Дәріс 14-15. Қалалардың жер асты кеңістігін пайдалану мәселелері

    1. Қалалардың жер асты кеңістігін пайдалану.

    Қазіргі заманғы қалалар жағдайында көптеген жағдайларда олардың көп деңгейлі дамуы, соның ішінде жер асты кеңістігін кеңінен пайдалану ұсынылады.

    Қаланың жер асты кеңістігі-қаланың кеңеюін, табиғи мекендеу ортасын құру мен сақтаудың жаңа тұжырымдамаларын еңсеру, экологиялық-экономикалық әл-ауқат пен тұрақты дамудың басымдықтарына қол жеткізу, төтенше жағдайларда адамдардың өмір сүруіне жағдай жасау үшін пайдаланылатын күндізгі жер бетіндегі кеңістік. Қаланың жерасты кеңістігіне мыналар кіреді: жерасты көлік құрылыстары, өнеркәсіптік кәсіпорындар мен халыққа қызмет көрсету кәсіпорындарын орналастыру, жерасты қалалық желілері мен инженерлік жабдықтар құрылыстары, арнайы мақсаттағы құрылыстар. Жер асты кеңістігін кешенді игеру ірі қалалар мен мегаполис қалаларына, негізінен, жалпы қалалық орталық аймақтарында және муниципалды аудандардың орталықтарында, маңызды көлік тораптары мен қиылыстары аймақтарында, өнеркәсіптік және коммуналдық-қойма аймақтарында тән. Жер асты кеңістігін кешенді игеру жер үсті аумағын ұтымды пайдалануға ықпал етеді, соның ішінде:

    - тар қала құрылысы жағдайында ғимараттар мен құрылыстар салу;

    - жасыл аймақтар мен демалыс орындарының аумағын сақтау, қалыптасқан құрылыста көгалдандырылған және абаттандырылған учаскелерді орнату;

    - қалалық ортаның көркемдік-эстетикалық қасиеттерін арттыру, тарихи құнды аумақты сақтау, бірегей ландшафттық сәулет нысандарын сақтау және қалпына келтіру;

    - қалалық маңызы бар аса маңызды объектілердің және қала тұрғындарының еңбек қызметі орындарының қолжетімділігін жақсарту;

    - уақытты үнемдеу көлік қызметін жақсарту, қозғалыс қауіпсіздігін арттыру, көшедегі шуды азайту;

    - инженерлік коммуникациялардың ұзындығын қысқарту;

    - ықтимал табиғи және техногендік авариялар мен апаттар кезеңдерінде халықты қорғау.

    Негізгі бөліктері пайдалану себептері бойынша жер астында орналасқан құрылымдар жер асты деп аталады. Мақсаты бойынша жерасты құрылыстары бөлінеді:

    - көлік (жаяу жүргіншілер, автокөлік және теміржол туннельдері, метрополитендер, автотұрақтар және т. б.);

    - өнеркәсіптік (кенді бастапқы ұсақтау корпустары, Домна цехтарының скиптік шұңқырлары, бункерлік эстакадалардың жерасты бөліктері, қож түйіршіктеу қондырғылары және т.б.);

    - энергетикалық (ГЭС, ГАЭС және атом электр станцияларының жерасты кешендері, шиналық және кабельдік туннельдер мен шахталар, энергетикалық су құбырлары және т.б.).);

    - қоймалар (мұнай, газ, зиянды және радиоактивті қалдықтар, тоңазытқыштар);

    - қоғамдық (коммуналдық-тұрмыстық қызмет көрсету, сауда және қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындары, қойма, спорт және ойын-сауық құрылыстары және т. б.);

    - инженерлік (жылу, газ, электр желілері мен су құбырларының туннельдері мен коллекторлары, автожанармай құю станциялары арасындағы бензин құбырлары, тазарту, айдау және су жинау құрылыстары және т. б.);

    - арнайы және ғылыми мақсаттағы (зарядталған бөлшектердің үдеткіштері, аэродинамикалық сынақтарға арналған туннельдер, жерасты зауыттары, қорғаныс объектілері, азаматтық қорғаныс құрылыстары).

    Жерасты инфрақұрылымының көптеген объектілерінің ішінде көліктік жүйелер мен құрылыстарға маңызды рөл беріледі, олардың ішінде:

    - қалалық жүрдек көшеден тыс жолаушылар рельсті көлігінің объектілері (метрополитен, жүрдек трамвай, қалалық теміржол);

    - әр түрлі деңгейдегі қала көшелері мен жолдарының қиылыстары, көлік туннельдері, су асты туннельдері және жерасты жаяу жүргіншілер өткелдері;

    - автомобиль көлігін сақтауға және қызмет көрсетуге байланысты объектілер (автокөлікті тұрақты сақтауға арналған гараждар, қонақ автотұрақтар-паркингтер);

    - көліктік мақсаттағы жерүсті ғимараттар мен құрылыстармен (вокзалдар, сауда орталықтары, метро станциялары) байланысты көпфункционалды, көп деңгейлі объектілер мен кешендер.

    Жерасты құрылыстарын пайдалану қалалардың құрылымын қайта қарауға және оларды өндірістік және қойма объектілерінен, қоймалардан және көлік магистральдарынан арылтуға мүмкіндік береді.

    Соңғы жылдары қалалардың жерасты кеңістігінде халыққа мәдени-тұрмыстық қызмет көрсету және қазіргі заманғы қаланы инженерлік қамтамасыз ету объектілерінің көп деңгейлі көпфункционалды кешендері орналастырылды. Жерасты кешендерінің құрамына сауда, қоғамдық тамақтандыру және тұрмыстық қызмет көрсету кәсіпорындары, қойма бөлмелері, көлік және инженерлік коммуникациялар кіреді. Нақты жағдайларға байланысты жерасты кешендері 2-ден 6-ға дейін болуы мүмкін. Жеке деңгейлердің ауданы және олардың биіктігі жер асты объектісінің мақсатына байланысты белгіленеді. Кешен ішіндегі адамдарды жылжыту үшін кейбір жағдайларда эскалаторлар мен лифттер қарастырылған. Көп деңгейлі жерасты нысандарында жасанды жарықтандырумен, түрлі-түсті әрлеумен әр түрлі конструкциялардағы атриумдар арқылы күндізгі жарық бар. Көбінесе оларды жобалау кезінде табиғи материалдар қолданылады. Көлік және көтеру жүйелері келушілер мен қызмет көрсету персоналының кешен ішінде қозғалысын қамтамасыз етеді. Адамдардың шексіз санының тұрақты болуына арналған көпфункционалды жерасты кешендерін жобалау кезінде кешенді, көп деңгейлі қауіпсіздік жүйелерін құруға ерекше назар аударылады.

    Қазіргі уақытта жерасты кешендерін құрудың жалпы ережелері жоқ. Әрбір нақты шешім бірегей және негізінен жергілікті жағдайлармен және қаланы дамытудың Бас жоспарымен анықталады. Алайда, біздің елімізде де, шетелде де көпфункционалды жерасты кешендерін жобалау мен салудың көптеген мысалдарына сүйене отырып, кешенге кіретін объектілерді тереңдігі бойынша келесі орналастыруды ұсынуға болады:

    - күндізгі бірінші деңгей — кіреберістер мен шығулар, жерасты жаяу жүргіншілер өткелдері, сауда, қызмет көрсету, тамақтану кәсіпорындары, мәдени-демалыс орталықтары, яғни үнемі жұмыс істейтін және шексіз адамдар баратын нысандар;

    - екінші деңгей - жаяу жүргіншілер өткелдері, метрополитен және қала маңындағы теміржол станциялары, автотұрақтар және т. б.;

    - үшінші деңгей-қойма үй-жайлары, түсіру алаңдары, тіршілікті қамтамасыз ету құрылғылары және қызмет көрсетуші персоналдың шектеулі санының тұрақты қатысуымен кешеннің қалыпты жұмыс істеуі;

    - төртінші деңгей — адамның тұрақты қатысуынсыз пайдаланылатын инженерлік коммуникациялар.

    Спорттық және ойын-сауық мақсатындағы жерасты құрылыстарын жер астына орналастыру, әдетте, белгілі бір қала құрылысы, экономикалық және әлеуметтік міндеттерді шешумен байланысты. Жер астында бассейндер, мұз алаңдары, жүгіру жолдары, жеңіл атлетика залдары, театрлар, киноконцерт залдары, демонстрациялық, ойын және бейне залдар, көркем галереялар және басқа да кешенді спорттық және ойын-сауық құрылыстары ұйымдастырылуы мүмкін, бұл ретте жерасты жағдайында тәулігіне 12-14 сағат жұмыс істейтін осындай спорттық және бос уақыт объектілерін және олардың жұмысын орналастыруға тырысады келушілердің ұзақ уақыт болуымен немесе олардың үлкен кластерлерімен бірге жүрмейді.

    Қазіргі заманғы конструкциялар мен жұмыс әдістері ірі жерасты қазбаларын салуға мүмкіндік беретініне қарамастан, спорттық және ойын-сауық құрылыстарын орналастыру үшін олар сыйымдылықтың жүк көтергіштігін барынша пайдалануға мүмкіндік беретін қарапайым шешімдерді қолдануға тырысады. Бұл ретте барлық спорттық және мәдени-тұрмыстық жерасты құрылыстары қажет болған жағдайда олар жедел түрде баспаналар мен радиацияға қарсы баспаналарға айналдырылатындай етіп жобалануы тиіс.

    Қалаларда салынатын жерасты инженерлік желілері оларды пайдалану сипаты бойынша магистральдық және көше, орамішілік және аулалық болып бөлінеді. Үлкен диаметрлі магистральдық және көше құбырлары - су құбырлары, су құбыры және кәріз желілері мен коллекторлар, жылу құбырлары газ құбырлары, электрмен жабдықтау желілері. Ішкі және аула желілері негізінен тарату желілері мен ғимараттарға кіреберістермен ұсынылған. Инженерлік жерасты желілері және олармен байланысты шағын аудандар аумағының құрылыстары құбырларға, жоғары, орташа және төмен кернеулі электр желілерінің кабельдеріне бөлінеді. Кейбір жағдайларда шағын аудандардың инженерлік коммуникациялары бірлесіп орналастырылады.

    Қазіргі уақытта ірі қалалар мен мегаполис қалаларын жоспарлау мен салуда жер асты кеңістігін кешенді игеруге және пайдалануға көбірек көңіл бөлінуде. Жерасты кеңістігін кешенді игеру және пайдалану-негізінен мынадай проблемаларды шешуге арналған объектілер мен құрылыстар топтарын жер астына орналастыру: көлікті өткізу және инженерлік коммуникацияларды төсеу, автокөлікті уақытша және тұрақты сақтау, Қаланың инженерлік және коммуналдық қызмет көрсету объектілері, сауда кәсіпорындары және т. б. Жер асты кеңістігін кешенді игеру тұжырымдамасы жер үсті, жер үсті және жер асты объектілерінің біртұтас өзара байланысты кеңістіктік жүйесін құруды білдіреді, бұл қалалық аумақты әртүрлі функционалды аймақтарды орналастыру үшін ұтымды пайдалануға және осы аймақтарды байланыстыратын көлік жүйесін оңтайлы ұйымдастыруға мүмкіндік береді. Мұндай шешімдер көлік және жаяу жүргіншілер ағындарын ажырату арқылы адамдардың өмір сүру және қозғалу жағдайларын жақсартады, жаяу жүргіншілерді Шу мен ластанған ауадан оқшаулайды, халыққа мәдени-тұрмыстық қызмет көрсету деңгейін арттырады. Жер асты кеңістігін пайдаланудың маңызды аспектілерінің бірі-адамдардың үнемі болуын болжайтын үй-жайлардың ішкі дизайны. Күндізгі жарық пен табиғи дыбыстардың болмауы, қорытынды коммуникациялардың нақты дизайны, жер астында болу фактісі (әсіресе ұзақ уақыт) шаршауды арттырады және адам ағзасына зиянды әсер етеді. Қолайлы болу ортасын құру үшін үй-жайлардың тиісті дизайны, арнайы жарықтандыру және кондиционерлеу жүйелері қолданылады.

    Жерасты құрылыстарын салу кезінде олардың қоршаған ортаға әсерін жан-жақты есепке алу қажет. Жерасты құрылысы экологиясының проблемалары құрылыстың ықтимал теріс салдарының алдын алу (ғимараттардың шөгуі мен гидрогеологиялық режимнің бұзылуының алдын алу), құрылыс үшін қауіпті аймақтарды анықтау; жер асты кеңістігін игерудің экологиялық тиімді технологияларын қолдану; адамдар үшін барынша ыңғайлы және қауіпсіз жаңа буын жерасты құрылыстарын салумен байланысты. Сонымен қатар, жерасты құрылысы кезінде жерасты қазбалары мен үй-жайларды желдету арқылы радонның жоғары концентрациясынан қорғауды және жерасты объектілерінде авариялық жағдайлардың туындау қаупін азайтуды немесе алдын алуды көздеу қажет. Жалпы, әлеуметтік-экономикалық, инженерлік-экономикалық және қала құрылысы факторларының жиынтығы бойынша есептеулер қалалардың жерасты кеңістігін пайдаланудың жоғары тиімділігін көрсетеді: қосымша күрделі салымдар 7-8 жыл ішінде өтеледі, бұл олардың тиімділігінің қолданыстағы нормативтеріне сәйкес келеді.

    2. Урбанизация және бақылау.

    Урбанизацияның мәні: қалалар санының және қала тұрғындарының санының өсуі, қоныстанудың жаңа түрлерінің пайда болуы, қалалық агломерациялар мен урбанизацияланған аудандардың қалыптасуы.

    Қоныстанудың қалалық формалары экономикалық, әлеуметтік және мәдени дамудың барлық аспектілеріне әсер етеді. Қалалық елді мекендердің аумағын ұлғайта отырып, урбанизация ауыл шаруашылығы мен орман шаруашылығына бәсекелес болады. Себебі қалалар егістік, орман және басқа жерлерге одан әрі қарай жылжып, өз аумақтарын кеңейтуде.

    Қалалық аумақтардың өзінде табиғи ортаның бастапқы күйлерінде күрт өзгерістер орын алады. Ландшафттардың жаңа санаттары пайда болады: көп қабатты ғимараттар, өнеркәсіптік, агроселитебтік, су шаруашылығы, әлеуметтік-мәдени және басқалар.

    Қалалар өндірістің қатты, сұйық және газ қалдықтарын, соның ішінде ластаушы заттарды жеткізуші ретінде қызмет етеді. Ең белсенді ластаушы заттар металлургия, химия және целлюлоза-қағаз өнеркәсібі жұмыс істейтін қалалар болып табылады.

    Өндіріс қалдықтарындағы химиялық элементтердің қайта бөлінуіне немесе миграциясына байланысты қала айналасында бұзылған ландшафт күйлерінің диапазоны пайда болады. Топырақта, өсімдіктерде және суларда жинақтау химиялық элементтердің улы қосылыстары ландшафттың экологиялық қасиеттерінің күрт нашарлауына әкеледі.

    Қалалардың дамуы топырақтың бастапқы күйінің күрт өзгеруімен қатар жүреді. Бұл денудация және жинақтау процестерінің белсенді дамуына әкеледі.

    Жер үсті және жер асты коммуникацияларының желісін құру және пайдалану топырақтың бастапқы санаттары массасының заттық құрамының, жылу, су - физикалық және химиялық қасиеттерінің өзгеруімен қатар жүреді.

    Скверлердің, саябақтардың және үй-жайлардың ашық топырақ диапазонында аккумуляторлық процестер басым. Олар топырақты азот, күкірт, қорғасын және басқа химиялық элементтердің қосылыстарымен байытуда көрінеді.

    Бұзушы процестердің жиынтық әрекеттері топырақтың табиғи профильдерінің жаңа категорияларға айналуын анықтайды. Бұл урбаноз элювиалды атомдар, урбаноз трансэлювиалды атомдар және урбаноз аккумулятивті атомдар.

    Атомдардың урбанозы массасының қасиеттерінің дискреттілігі қалалық аумақтардың ландшафттарындағы экологиялық жағдайлардың контрастын тудырады.

    Урбанизация процестерінің белсенділігінің одан әрі өсуінің күмәнсіз шындығына байланысты олардың жағымсыз салдарының дамуын басқару қажеттілігі айқын. Сондықтан, өндіріс салаларының қалдықсыз технологияларға көшуін жеделдетумен қатар, қала ландшафттарының экологиясын бақылау да өзекті.

    Бақылау, болжау және қоршаған ортаның сапасын жақсарту бойынша жедел шешімдер қабылдау сияқты мониторинг жүйелері,

    Ол үшін:

    - табиғи ортаның биотикалық және абиотикалық компоненттерінің мониторингін қоса алғанда, елдің бүкіл аумағында экологиялық мониторингтің бірыңғай мемлекеттік жүйесін дамыту;

    - ақпараттық ресурстар қорын қалыптастыруды қоса алғанда, мемлекеттік экологиялық мониторингті жүзеге асыратын федералды атқарушы органдардың өзара іс-қимылын реттейтін нормативтік-құқықтық базаны жетілдіру;

    - көрсеткіштер жүйесін жетілдіру, экологиялық мониторинг әдістемесін құру, сондай-ақ экологиялық мониторинг жүйесінің қызметін техникалық және материалдық қамтамасыз ету;

    - экономиканың жекелеген салалары мен ел өңірлері бойынша экологиялық мониторинг деректерінің дұрыстығы мен салыстырымдылығын қамтамасыз ету;

    - ядролық материалдарды, радиоактивті заттар мен қалдықтарды есепке алу және бақылау жүйесін жетілдіру;

    - экологиялық апат аймақтарын анықтау бойынша жұмыстар жүргізу;

    - қоршаған ортаға және халыққа қауіп төндіретін ауқымда радиоактивті және химиялық ластануға ұшыраған барлық аумақтарды анықтау және жергілікті жерде белгілеу;

    - экологиялық қауіпті өндірістерді, құрылыстарды және қалдықтарды көмуді түгендеу; төтенше экологиялық жағдайлардың туындау қаупін және олардың алдын алу жолдарын бағалау;

    - аймақтық деңгейде экологиялық қауіпті объектілердің кадастрларын құру және жүргізу;

    - экологиялық таза ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруге жарамды жерлерді, ауыз судың стратегиялық қорлары бар су объектілерін, ерекше маңызды орта құраушы функцияларды орындайтын және ерекше рекреациялық - сауықтыру маңызы бар табиғи кешендерді анықтау және арнайы қорғау үшін аумақты түгендеу;

    - табиғи ресурстардың, ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың және дәстүрлі табиғат пайдалану аумақтарының мемлекеттік кадастрлары жүйесін қалыптастыру;

    - қоршаған ортаның жай-күйі және ықтимал экологиялық қауіптер туралы ақпараттың ашықтығын қамтамасыз ету; азаматтардың олардың қауіпсіздігі үшін өмірлік маңызы бар экология саласындағы ақпаратқа тегін қол жеткізуі;

    - міндетті экологиялық сараптамаға жататын барлық жобалардың, бағдарламалар мен объектілердің мемлекеттік экологиялық сараптамасының нәтижелерін есепке алуды ақпараттық қамтамасыз ету.

    Ақпараттық технологиялардың заманауи бағдарламалық және техникалық құралдары, оларды экологиялық мәселелерді шешуде қолдану ерекшеліктері.

    Табиғи ортаны бақылау үшін маңызды ақпарат көзі спутниктік деректер болып табылады, оларды автоматты түрде қабылдауды, өңдеуді және мұрағаттауды қамтамасыз ететін заманауи ақпараттық технологияларды қолданған жағдайда ғана тиімді пайдалануға болады. Экологиялық мониторинг жүйесі қашықтағы пайдаланушылардың спутниктік ақпаратына жедел қол жеткізуді және тіршілік ету ортасының деградациясынсыз әлеуметтік құрылымдардың тұрақты дамуы үшін экологиялық ақпаратты пайдалануды көздейді. Қазіргі мегаполис үшін осы негізгі бағыттың дамуын қамтамасыз ету өте маңызды.

    3. Қалалық орта

    Ғалымдардың пікірінше, оған үш компонент кіреді:

    - қаланың материалдық қабығы (ғимараттар, көшелер, алаңдар, сәулет ансамбльдері, ескерткіштер, сыртқы абаттандырудың шағын түрлері, жарнама және т. б.);

    - табиғи элементтер (бақтар, саябақтар, скверлер, өзендер, каналдар, су айдындары, рельеф);

    - адамдардың мінез-құлқы және олардың өмірлік процестегі қалауы.

    Қоршаған орта қалаларда шоғырланған ластану көздерінің үлкен шоғырлануынан зардап шегеді. Сондықтан қоршаған ортаны жақсарту қалалардан басталуы керек. Аймақтар – өндіріс, қоныстану, ауыл шаруашылығы аумақтары, сақталған табиғи ландшафттар және т. б. бөлінген аумақтың экологиялық қаңқасын құру қажет.

    Қала мен табиғи ортаның өзара әрекеттесуі өте күрделі, ал экологиялық аспектілер әлеуметтік және экономикалық аспектілермен тығыз байланысты. Мұнда экология тұрғысынан өтуге болмайтын "табалдырықтар" бар. Көптеген жағдайларда экологиялық фактор тек ескерілмейді, сонымен қатар қазіргі уақытта және болашақта анықтаушы болып табылады.

    Ауа бассейнін ластанудан қорғау кезінде технологиялық әдістер өте маңызды. Оларға мыналар жатады:

    - кәсіпорындарда тазарту құрылғыларын салу;

    - жоғары сапалы шикізат пен отынды қолдану арқылы шығарындылар көлемін азайту;

    - экологиялық таза технологияларды енгізу.

    Бірақ бұл қиын, сондықтан ағынды суларды тазарту қондырғыларының құны негізгі өндіріс құнына жақындайды. Барлық жаңа зиянды шығарындылар табылды. Бірақ ғылым атмосфераны ластайтын адам денсаулығына зиянды заттардың барлығын білмейді.

    Сондықтан қорғаудың технологиялық әдістері жоспарлау әдістерімен тиімді толықтырылуы қажет. Бұл әдістердің мәнін өнеркәсіптік кәсіпорындар мен қоныстану орындарын дұрыс орналастыру арқылы ауа бассейнінің ластануымен күресу ретінде тұжырымдауға болады.

    Су объектілерінің ластануына қарсы күрес-тазартудың технологиялық процестерін жетілдіру қажет. Бірақ бұл жағдайда да толық тазарту мүмкін емес, өйткені мұнда орналасу да маңызды – өзендердің жоғарғы ағысында, бірегей су қоймаларында құрылысқа тыйым салу. Ағынды суларды (арнайы тоғандарға) бұру үшін алыс кәріз коллекторлары жүйесін салу қажет.

    Жаңа технологиялардың қауіптілігін, ластанудың қауіпті компоненттерінің күтпеген комбинацияларын және жай ғана адам қателіктерін ескеретін апатты ластануды болдырмайтын кеңістікті ұйымдастырудың жоспарлау стратегиясын әзірлеу қажет.

    4. Қаланың жасыл кеңістігі

    Жасыл кеңістіктер ежелден ауаның ластануынан сенімді және дәлелденген қорғаныс болып саналады, оларды шырша қаласының өкпесі деп атайды. Әрине, жасыл кеңістіктер қаланы безендіреді, бірақ бәрінен бұрын олар қоршаған ортаны сауықтыруда маңызды рөл атқарады.

    Ормандар, саябақтар, бақтар, бульварлар мен алаңдар атмосфералық ауаның құрамына әсер етеді. Вегетациялық кезеңде олардың өсімдіктері ауаны оттегімен байытады және көмірқышқыл газын сіңіреді. Ағаштар алып жатқан әр гектардан жылына 30 кг-ға дейін адамға пайдалы эфир майлары бөлінеді. 1 га ағаштар мен бұталар бір сағат ішінде 200 адам шығаратын барлық көмірқышқыл газын сіңіреді. Жасыл массивтерде әр ағаш жылына орта есеппен 30-40 кг шаң мен басқа бөлшектерді, ал бай жапырақты тәжі бар ағаш 68 кг-ға дейін сіңіреді. Бір орташа ағаш күніне үш адамның тыныс алуы үшін қанша қажет болса, сонша бос оттегін қалпына келтіреді. Ағаштар ауаны пайдаланылған газдардан тазартады. Әрбір ересек ағаш жыл сайын 25 мың км қашықтықта бөлінетін автомобильдерден шығатын газдардың көлемін сіңіреді. Жасыл массивтер шудың ластануын жақсы төмендетеді. Жапырақты ағаштардың тиісті түрлерін дұрыс орналастыру және таңдау арқылы олардың тәжі дыбыстық энергияның 1/3 бөлігін сіңіреді. Жасыл кеңістігі жоқ биік үйлер салынған көшедегі шу сол көшеге қарағанда 5 есе көп тротуарлар бойындағы ағаштар қатары бар. Дегенмен, әсіресе бос емес магистральдар мен көшелердегі Шумен күресу үшін жасыл кеңістікті пайдалану оңай емес. Ол үшін олардың бойына бірнеше қатар ағаштар мен бұталар отырғызылуы керек. Көп жағдайда бұтасыз ағаштардың бір қатары көшелер бойымен созылады, бұл шуды сіңіретін әсер бермейді.

    Өсімдік жамылғысы микроклиматқа пайдалы әсер етеді. Бұл әсіресе жасыл желектің үлкен массивтерінде айқын сезіледі. Ең ыстық ауа-райында екпелер арасындағы ауа температурасы қала құрылысы аудандарына қарағанда 10-12 градусқа төмен. Сонымен қатар, салқындық тек ағаштардың көлеңкесімен ғана қамтамасыз етілмейді. Саябақтарда ылғалдылық 15-30% жоғары, бұл ауа температурасының төмендеуіне әкеледі, адамдар үшін физиологиялық жайлылық әсерін тудырады. Саябақтардың салқындығы мен ылғалдылығы көбінесе ағаш жапырақтарының бетіндегі ылғалдың булануымен қамтамасыз етіледі. Жазда саябақтар-бұл аумақтардың аралдары

    асфальт, тас және темірдің қыздырылған кеңістіктері арасында жер бетінің төмен температуралары. Нәтижесінде жазда қала ішіндегі ең үлкен жасыл массивтердің үстінде төмен түсетін ауа ағындары орнатылады. Олар атмосферадан шаңды алып, оны ағаштар мен бұталардың тәждеріне жинайды. 1 га қылқан жапырақты ағаштар жылына 40 тонна шаңды, ал жапырақты ағаштар шамамен 100 тоннаны ұстайды. Сирень, акация, қарапайым тез өсетін итмұрын және т. б. ұқсас қасиеттерге ие.

    Екпелер ауаны өндірістік және пайдаланылған газдардан тазартады. Шағын аудандардың көгалдандырылған учаскелерінде ауаның тозаңдануы ашық алаңдарға қарағанда 40% - ға төмен.

    Өсімдіктер Ұшпа биологиялық белсенді заттарды - микроорганизмдердің өсуі мен дамуын өлтіретін және тежейтін фитонцидтерді құрайды.

    Сондықтан саябақтарда ауа қала көшелеріне қарағанда патогендерден 200 есе аз. Бұл ретте жасыл алаптарда көшенің жүріс бөлігінен 30 метр қашықтықта көлік магистральдарына қарағанда микробтар 2 есе аз. Фитонцидтердің белсенді көздері-ақ акация, қайың, тал, қысқы және қызыл емен, шырша, терек және т. б. Соңғы 10-15 жылда көгалдандырылған аумақтардың астындағы аумақтың кеңеюі қала халқының санының өсуіне қарағанда баяу жүрді, нәтижесінде мәскеуліктердің жалпыға ортақ жасыл желектермен қамтамасыз етілуі біршама төмендеді. 70-ші жылдардың басында орта есеппен Мәскеудің әр тұрғыны үшін 20 шаршы метр болды. жалпы пайдаланымдағы жасыл желектер, ал қазіргі уақытта шамамен 16 шаршы метр. Салыстыру үшін Парижде қала маңымен бірге әр тұрғынға орта есеппен 6 шаршы метр жасыл кеңістік, Нью-Йоркте - 8,6 шаршы метр, Лондонда - 7,5 шаршы метр.

    Қалалық өсімдіктер ауаның табиғи құрамын толық сақтай алмайтыны анық. Оның өмір сүруге қолайлы минималды қасиеттері атмосфераның айналымымен, соның ішінде Мәскеу маңындағы ормандардан, шабындықтар мен егістіктерден ауаның тасымалдануымен қамтамасыз етіледі.

    Рекреациялық жүктемелердің артуы ормандар мен саябақтардың өсімдіктеріне айтарлықтай теріс әсер етеді. Жаппай мерекелерде топырақтың тығыздалуы оның су-ауа қасиеттерін нашарлатады және өсімдіктердің, соның ішінде ағаштардың өлімімен бірге жүреді. Өсімдіктерді осындай әсерлерден қорғау үшін ормандар мен саябақтарда қатты жабыны бар Жолдар салу керек. Олар демалушылардың негізгі ағымын қабылдайды және осылайша өсімдіктерді зақымданудан қорғайды.

    Бақтардың, ормандардың және саябақтардың жасыл желектері қоршаған ортаның жалпы қолайлы жағдайында ғана сақталуы және дамуы мүмкін. Сондықтан ауаның, судың және топырақтың экологиялық сапасын жақсартуға бағытталған барлық шаралар жасыл кеңістіктерге жағымды әсер етеді.