Дәрістің мазмұны

 

1.     ГАЖ технологиясы және оның құрылымдық блоктары

2.     Пайдаланушылармен өзара іс-әрекетті қамтамасыз ету (интерфейс)

3.     Геодеректерді жинау

 

ГАЖ-дың функциялары ГАЖ технологиясын жүзеге асыруды қамтамасыз ететін жеке, бірақ өзара байланысты бағдарламалық блоктар жүйесі ретінде ұсынылады. Бұл тәсіл – ГАЖ бағдарламалық жасақтамасының құрылымы мен модульділігін көрсетеді және мұндағы жеке бағдарламалық компоненттердің қызметі бір-бірімен өзара байланыста жүзеге асады. ГАЖ компьютерлік жүйе ғана емес, сонымен қатар технология ретінде қарастырылады. Технология - қандай да бір қызмет саласында қолданылатын әдістер, процесстер мен материалдар жиынтығы болса,  ГАЖ-технологиясы геоинформатика саласындағы барлық әдістер, процесстер мен материалдарды қамти отырып, түпкілікті өнімге және нәтижеге қол жеткізелі.

Орыс картографы, профессор Д.В. Лициский бойынша ГАЖ технологиясы 10 блоктан тұрады (1-сурет).

  

Жоғарыда келтірілген блоктар ГАЖ технологиясының құрылымдық негізін құрайды. Оларды жүзеге асыру құралы – ГАЖ бағдарламалары болып табылады.

 

Пайдаланушылармен өзара іс-әрекетті қамтамасыз ету (интерфейс). Бұл функциялар тобы пайдаланушының интерфейс арқылы ГАЖ бағдарламалық жасақтамасымен (ГАЖ арқылы) өзара әрекеттесуін қамтамасыз етуге арналған. Бұл жағдайда интерфейс функциялары екі топқа бөлінеді:

1. жүйенің жұмыс қабілеттілігін қамтамасыз ету бойынша ГАЖ жүйелік администраторының іс-қимылын жүзеге асыруға арналған қызметтік интерфейстің функциялары;
2. соңғы пайдаланушы интерфейсінің функциялары. Оларға:

-       ГАЖ пәндік саласының тілдік (орыс, ағылшын және т.б.) терминдерін қолдану;

-       интерфейс элементтерін нақты пайдаланушының талаптары бойынша баптау;

-       пайдаланушының құқықтарына байланысты операцияларға қол жеткізуді шектеу, пароль арқылы қол жеткізуін қамтамасыз ету;

-       төмен және қалқымалы мәзірлерді, жылдам пернелерді пайдалану;

-        жол сілтеушісі бар немесе жоқ командаларды таңдау;

-       әдепкі жауаптарды алу;

-       операциялардың орындалу жағдайы туралы хабарламалар беру (орындау, операцияның ұзақтығы, істен шығу, аяқтау және т. б.);

-       жауапты операцияларды орындау алдында ескерту хабарламаларын шығару;

-       операцияларды дұрыс пайдаланбаудан қорғау;

-       алдыңғы күйді сақтай отырып, орындалатын команданы болдырмау;

-       команданы орындағаннан кейін осы пәрменді орындағанға дейін бастапқы күйіне оралу;

-       пайдаланушыға қате туралы достық хабарлама беру;

-       бағдарламалық қатеден кейін қалпына келтіру;

-       гипермәтіндік гипермәтіндік анықтама жүйесіне (Help жүйесі) қол жеткізу;

-       пайдаланушының машина нұсқаулығына қол жеткізуі.

Бағдарламалау тілі пайдаланушы интерфейсін ұйымдастыруға мүмкіндік беретін пәрмендерді қамтиды және кез-келген ГАЖ бағдарламасындағы жұмыс интерфейс элементтерін пайдаланушының ыңғайына қарай баптаудан басталады. Мысалы, үстелдік (Desktop) ArcGIS бағдарламасының қосымшалары әдетте белгілі бір графикалық пайдаланушы интерфейсімен жабдықталады. Мұндағы пайдаланушы интерфейсі – пайдаланушының бағдарламалармен өзара әрекеттесу тәсілі мен құралдары. Пайдаланушы интерфейсінің функционалдығын өзгерте және кеңейте аласыз. Сонымен қатар, қосымшалардың тиімділігін арттыру үшін берілген мүмкіндіктерге қол жеткізеге болады. Бағдарламаның ArcMap сияқты қосымшасын алғаш іске қосқан кезде мәзірлер, құралдар тақталары және бекітілген терезелер жиынтығы көрінеді. Сізге ArcMap интерфейсін жеке қалауыңыз бен жұмыс тапсырмаларыңызға сәйкес, өзгерту қажет болуы мүмкін. Ол үшін баптау  ➞ баптау режимі диалогтік терезесіне өту керек.

Жалпы алғанда, ГАЖ бағдарламаларында немесе олардың геоақпараттармен жұмыс істеуге арналған қосымшаларында келесі интерфейс компоненттерін баптауға мүмкіндіктер бар:

- бағдарлама терезесінің белгілі бір аймақтарында құралдар тақталарын немесе терезелерді орналастыру;

- бекітілген терезелерді көрсету және жасыру;

- тапсырмалар үшін оңтайлы командалар тобын көрсету;

- құралдар тақталарынан қажет емес командаларды жою;

- пәрмендер үшін жылдам қатынау пернелерін қосу немесе өзгерту;

- Жақсы тану үшін пәрмен (команда)  белгішесін немесе сипаттамасын өзгерту.

Бұл  жұмыстар интерфейс элементтерін тышқанмен (мышь) жылжытып апару тәсілі арқылы орындалады. Барлық баптаулар оңай орындалады және арнайы кіру құқықтарын немесе бағдарламалау дағдыларын қажет етпейді. Сонымен қатар, баптаудағы барлық өзгерістер автоматты түрде сақталады және келесі жұмыс сессиясында бірден жүктеледі.

Деректерді жинау. Бұл функциялар блогы деректерді картографиялық әдіспен немесе модельдерді құруға және геоақпараттық мәселелерді шешуге қажетті салалық мәліметтер базасынан тікелей алуды қамтамасыз етеді. Салалық деректерді кеңістіктік анықтау координаталық әдіспен де, топографиялық немесе географиялық картаның контурларына байланыстыру арқылы да жүзеге асырылады.

Бұл топтың функциялары әртүрлі орындау режимдерімен бірдей қызметтерді біріктіретін бес функционалды кіші топты құрайды.

1. Растр бойынша векторлау:

-       нүктелер мен контурларды қолмен цифрландыру;

-       нүктелер мен контурларды жартылай автоматты цифрландыру;

-       нүктелер мен контурларды автоматты түрде цифрландыру.

Векторлау (vectorization, raster to vector conversion) – растрлық модельді (деректерді) векторлық модельге (деректерге) автоматты немесе жартылай автоматты түрлендіру.

Растр бойынша векторлау үшін растрлық деректер кеңістіктің  байланған болуы қажет. Олай болмаған жағдайда ГАЖ бағдарламасында «кеңістіктің байлау» құралдар тақтасын пайдалана отырып, кеңістіктік байлау қажет.

2. Нысандарды кодтау және сәйкестендіру:

-       нысандарды арқылы пернетақта енгізу арқылы олардың сипаттамалық қасиеті бойынша кодтау;

-       мәтіндік мәндер мәзірінен кодтарын кодтарын олардың сипаттамалық қасиеттері бойынша таңдау;

-       әдепкі кодтарды орнату және алдыңғы мәндерді қайталау;

-       нысандарды қолмен сәйкестендіру;

-       нысандарды автоматты түрде сәйкестендіру.

3. Топология тапсырмасы:

-       тораптарды автоматты түрде немесе қолмен орнату;

-       доғаларды (жиектерді) автоматты түрде немесе қолмен орнату;

-       доғалардан автоматты түрде немесе қолмен көпбұрыштарды орнату;

-       полигондардың Автоматты матасуы;

-       автоматты түрде немесе қолмен тораптармен сызықтардың соңғы нүктелерін тарту;

-       күрделі көпбұрыштарды бір немесе одан да көп ішкі кесілген жерлермен автоматты түрде немесе қолмен байланыстыру;

-       полигонның центроидын автоматты түрде немесе қолмен анықтау.

4. Атрибуттарды орнату:

-       атрибуттарды кеңістіктік нысандармен идентификатор немесе центроид арқылы байланыстыру;

-       атрибуттарды интерактивті түрде пернетақтадан немесе мәзірден енгізу;

-       атрибуттарды идентификатор немесе центроид бойынша байланыстыра отырып, пакеттік режимде енгізу.

Геоақпараттық технологияның мәні оның кейбір сипаттамалық ақпараттарды (ең алдымен алфавиттік-сандық және басқа графикалық, дыбыстық және бейне ақпараттар) картографиялық нысандармен байланыстыру қабілеті арқылы көрінеді. Әдетте, алфавиттік-сандық ақпарат реляциялық мәліметтер базасының кестелері түрінде ұйымдастырылады. Мұны геоақпараттық жүйеде (ГАЖ) атрибуттық кесте деп атаймыз (2-сурет).

 

ГАЖ бағдарламаларында әр картографиялық нысанның (әдетте нүктелік, сызықтық және аудандық) атрибуттық кестесі толтырылады. 32-ші суретте берілген «Бақылау нүктелері» деп аталатын нүктелік нысанның атрибуттық кестесі осыған айқын мысал бола алады. Зерттелетін нысанның  атрибуттық кестесін толтыру арқылы оның деректер базасы жасалады. Мұндай байланысты қолдану ГАЖ-дың өте мол функционалдық мүмкіндіктерін ашады.

5. Қателерді анықтау және жою, модельді өңдеу:

-       растр сапасын бақылау (түпнұсқаның деформациясы, анықтығы, болуы

кездейсоқ суреттер) және оны түзету;

-       векторландыру сапасын бақылау (қиылысатын сызыққа жанасу кезінде сызықтың қабаттасуы немесе сәйкес келмеуі, полигондардың матасуы) және интерактивті немесе автоматты режимдерде геометриялық модельді түзету;

-       интерактивті немесе автоматты режимдердегі нүкте координаттарының форматы мен дұрыстығын бақылау;

-       топологияның дұрыстығын бақылау және интерактивті немесе автоматты режимдерде геометриялық модельді түзету;

-       интерактивті түрде векторлық нысандарды жылжыту, өзгерту, қосу;

-       интерактивті түрде нысан идентификаторларының дұрыстығын бақылау, өзгерту және қосу;

-       тапсырманың дұрыстығы мен толықтығын бақылау, интерактивті режимде нысан кодтарын өзгерту және қосу.

Геодеректердің көзі ретінде І-тарауда көрсетілген картографиялық, аэроғарыштық, статистикалық және қызметтік деректер қолданылады және деректерді жинау жоғарыдағы бес функционалды кіші топқа біріктірілген жұмыстар арқылы орындалады.

 

Пайдаланылған әдебиеттер

 

1.     Лайсханов Ш.У., Каймулдинова К.Д., Алиаскаров Д.Т. Геоинформатика: География мұғалімдерін даярлайтын ЖОО студенттеріне арналған оқулық. – Алматы: ОНОН баспасы, 2022. – 198 б.

2.     Лисицкий, Д.В. Геоинформатика: учеб. пособие / Д.В. Лисицкий. – Новосибирск: СГГА, 2012. – 115 с.

3.     О настройке пользовательского интерфейса URL: https://desktop.arcgis.com/en/arcmap/10.3/guide-books/customizing-the-ui/about-configuring-the-user-interface.htm

4.     Использование поиска в ArcGIS. https://desktop.arcgis.com/ru/arcmap/10.6/map/working-with-arcmap/using-search-in-arcgis.htm