Дәрістің мазмұны

1.     ГАЖ классификациясы

2.     ГАЖ түрлері бойынша қысқаша ақпарат

 

ГАЖ-ға әртүрлі мәселелерді шешетін әртүрлі жүйелер кіреді. Осыған байланысты ГАЖ мәнін толық түсінуге мүмкіндік беретін бірнеше классификация бар:

1. Кеңістіктік қамтуы бойынша ГАЖ түрлері:

- Ғаламдық (планетарлық);

- Субконтинентальдық;

- Этносаралық;

- Ұлттық (мемлекеттік);

- Аймақтық (облыстық, өңірлік);

- Субөңірлік (субъектілер ішіндегі аудандар);

- Жергілікті ауылдар (жергілікті, муниципалдық, қалалық, ауылдық).

- Ультралокалды (жекелеген өнеркәсіптік кәсіпорындар мен кез-келген шектелген аумақтар).

2. Мемлекеттік басқару деңгейі бойынша ГАЖ түрлері:

- Республикалық;

- Аймақтық;

- Муниципалдық;

- Корпоративтік.

3. Қолданылатын қызмет саласы бойынша ГАЖ түрлері:

Ø     Басқару (федералдық/республикалық, аймақтық, муниципалдық, корпоративтік, дамытуды жоспарлау);

Ø     Жерді пайдалану (жер кадастрлары, жер учаскелерін түгендеу, жерді межелеу);

Ø     Жылжымайтын мүлікті басқару (жылжымайтын мүлік кадастры);

Ø     Қала құрылысы (дамытудың бас жоспарлары, кезекті жоспарлар, дамытуды жоспарлау);

Ø     Сәулет (бас жоспарларды жобалау; ландшафттық жобалау);

Ø     Бизнес (инвестицияларды бағалау және бизнесті жоспарлау);

Ø     Инженерлік желілер (қалалық, кенттік және корпоративтік инженерлік желілерді басқару және пайдалану: электр, су құбыры, су бөлу, жылу, газ, телефон, кабельдік теледидар, арнайы және т.б.);

Ø     Инженерлік-геодезиялық ізденістер (геодезиялық ізденіс деректерді енгізу және өңдеу, геодезиялық желілерді теңестіру);

Ø     Инженерлік-геологиялық ізденістер (геологиялық бағаналар бойынша деректерді енгізу және өңдеу);

Ø     Геология (геологиялық қабаттарды модельдеу; бұрғылау, сейсмикалық барлау деректерін өңдеу);

Ø     Картография (географиялық және топографиялық карталар құрастыру);

Ø     Жобалау және құрылыс (автомобиль және темір жолдарды, бас жоспарларды, электр және құбыр желілерін жобалау);

Ø     Жедел қызметтер (полиция, өрт сөндіру, жедел жәрдем қызметтерін диспетчерлеу);

Ø     Жол қозғалысын реттеу (нженерлік орналастыру арқылы автомобиль жолдарын басқару: бағдаршамдармен, белгілермен және т.б.; қозғалысты диспетчерлендіру);

Ø     Навигация (жергілікті жердегі навигация және қозғалыс маршруттарын таңдау);

Ø     Көлік (автомобиль және темір жолдарды басқару және пайдалану; өзен, теңіз және әуе тасымалдарын басқару);

Ø     Логистика (транспорттық тасымалдауды жоспарлау және басқару).

Ø     Қорғаныс (әскери операцияларды жоспарлау; тылдық қамтамасыз ету);

Ø     Төтенше жағдайлар (төтенше жағдайларды талдау және болжау, салдарын жою жөніндегі іс-шараларды жоспарлау және жүзеге асыру);

Ø     Экология (қоршаған ортаға әсерді бағалау және болжау);

Ø     Метеорология (ауа райын болжау; метеорологиялық пункттер мен станциялар желісін басқару);

Ø     Жер қойнауын пайдалану (пайдалы қазбалар кен орындарын басқару);

Ø     Табиғатты пайдалану (табиғи ресурстарды басқару);

Ø     Мұнай-газ саласы (мұнай-газ өндірісін, кәсіпшілік алаңдарды және магистральдық құбырларды басқару);

Ø     Демография және статистика (демографиялық және статистикалық талдау);

Ø     Білім беру (оқыту, студенттерді қабылдауды басқару);

Ø     Тұрмыстық пайдалану (нысандар бойынша анықтама алу).

4. Функционалдығы бойынша ГАЖ түрлері:

- Толық функционалды (құралдық) ГАЖ. Мұндай бағдарламалар заманауи жүйелер сияқты максималды функционалдылыққа ие. Бұл бағдарламалар, әдетте, енгізу мен өңдеуден бастап талдау мен шешім қабылдауға дейінгі кеңістіктік мәліметтермен жұмыс істеудің толық циклін қамтамасыз етеді. Әдетте, Толық функционалды ГАЖ Геоинформатика деректерінің барлық негізгі модельдерімен (векторлық, растрлық, желілер және беттік модельдер) жұмыс істеуге мүмкіндік береді. Мұндай жүйелер, бір жағынан, қолдану аясын кеңейтуде үлкен әмбебаптылық пен күшке ие. Екінші жағынан, бұл әмбебаптылық көбінесе олардың нақты қолданбалы мәселелерді шешу үшін қолдануылуына кедергі келтіреді. Әмбебап құралдар соңғы пайдаланушылар үшін өте ыңғайлы деп айту қиын және жаңадан бастаушыларға міндеттерді орындау кезінде қажет емес функциялардың артық болуы кедергі келтіреді. Сондықтан, оларды тақырыпқа сай қолдану үшін құралдық ГАЖ-да мәзір мен құралдар тақталарын орнатудан бастап, кіріктірілген бағдарламалау тілінде (әдетте Microsoft Visual Basic for Applications) қосымша функцияларды жазуға немесе сыртқы модульдерді қосуға дейін (әдетте технология бойынша ActiveX) жұмыстарды орындаудар бастау керек.

- Деректерді қарауға арналған ГАЖ (ГАЖ-вьюерлер). Мұндай жүйелердің функционалдығы, әдетте, бар кеңістіктік мәліметтер жиынтығын қарау және талдаумен шектеледі. Көптеген ГАЖ-вьюерлер тек деректерді қарауға және картада таңдалған нысандар туралы қысқаша ақпарат алуға мүмкіндік береді. Қазіргі уақытта көптеген өндірушілер өздерінің ГАЖ-дарын ақысыз ұсынады. Тек функционалды ГАЖ коммерциялық мақсатта қолданылады.

- Деректерді енгізу және өңдеуге арналған ГАЖ. Бұл санатқа векторизация және қашықтықтан зерделеу деректерін өңдеу арқылы ГАЖ үшін бастапқы деректерді дайындауға арналған бағдарламалар кіреді.

- Мамандандырылған ГАЖ. Бұл санатқа белгілі бір салада қолдануға арналған ГАЖ кіреді.

5. Қолданылатын деректер моделі бойынша ГАЖ түрлері:

· Векторлық. Мұндай жүйелер топологиялық және топологиялық емес деректер модельдерімен, сондай-ақ, кей жағдайда беттердің триангуляциялық модельдерімен жұмыс істейді.

· Растрлық. Бұл жүйелер тек растрлық деректер модельдерімен және кейде тұрақты беттік модельдермен жұмыс істеуге мүмкіндік береді.

· Гибридті. Мұндай жүйелер векторлық және растрлық ГАЖ мүмкіндіктерін біріктіреді.

6. Компьютерлік платформаларға негізделуі бойынша ГАЖ түрлері:

- Үстелдік. Бұл санатқа көптеген танымал ГАЖ кіреді. Оларда қолданылатын деректер әдетте файлдарда сақталады, ал компьютерлер қолданылса кеңістіктік деректердің серверлері ретінде қолданылады.

Клиент-серверлік. Бұл жүйелерде кеңістіктік деректер арнайы бағдарлама – кеңістіктік деректер сервері қызмет көрсететін мәліметтер базасында толығымен сақталады. Бұл сервер, әдетте, кейбір өндірістік дерекқорды басқару жүйесіне (Microsoft SQL Server, Oracle, DB2, Sybase және т.б. сияқты ДҚБЖ) жоғары деңгейлі қондырма болып табылады. Көптеген заманауи клиенттік-серверлік ГАЖ тек серверлермен ғана емес, сонымен қатар файлдардағы деректермен де жұмыс істей алатындығын айта кеткен жөн. Яғни, бұл ГАЖ-ды да жұмыс үстелі санатына жатқызуға болады.

- Веб-ГАЖ. Мұндай жүйелер екі түрлі болады: а) HTTP серверінің толық функцияларын қамтамасыз ететін тәуелсіз бағдарламалар немесе б) қолда бар HTML кодына интеграцияланатын және еркін конфигурацияланатын бағдарламалық компоненттер жиынтығы (әдетте ActiveX объектілері). Бірінші тәсіл интернетте карталарды тез жариялауға мүмкіндік береді, бірақ екінші тәсіл икемді болып табылады.

«ГАЖ» термині көптеген және өте әртүрлі ақпараттық жүйелерге тиесілі екендігін айта кеткен жөн. Бұл сөз әр түрлі салаларға арналған қолданбалы бағдарламаларды да, құралдық ГАЖ-ды да сипаттайды. Осылардың негізінде нақты салалық ГАЖ жасалады.

- Мобильді ГАЖ. Бұл мобильді құрылғыда жұмыс істейтін геоақпараттық жүйе. Мобильді ГАЖ-дың маңызды ерекшелігі – кез-келген уақытта және кез-келген жерде кеңістіктік және атрибутивті ГАЖ деректеріне қол жеткізудің негізгі мүмкіндігінің болуы. Тағы бір ерекшелігі – кеңістіктегі орнын анықтап, оны сандық картада көрсете алады. GPS нақты орналасқан жерді анықтау үшін қолданылады. Мобильді ГАЖ ұялы мұнара жүйесі (AGPS) және/немесе WiFi/интернет болуын қажет етеді.

 

Пайдаланылған әдебиеттер

 

1.       Лайсханов Ш.У., Каймулдинова К.Д., Алиаскаров Д.Т. Геоинформатика: География мұғалімдерін даярлайтын ЖОО студенттеріне арналған оқулық. – Алматы: ОНОН баспасы, 2022. – 198 б.

2.       Скворцов А.В. Геоинформатика: Учебное пособие. – Томск: Изд-во Том. университета, 2006. – 336 с.

3.       Лисицкий Д.В. Геоинформатика [Текст] : учеб. пособие / Д.В. Лисицкий. – Новосибирск :СГГА, 2012. – 115 с.

4.       Керімбай Н.Н. Сандық картография: оқу құралы. – Алматы, Қазақ университеті, 2012. – 190 б.