ДӘРІС 11. КӨНЕ  ТҮРІКТЕРДІҢ  ДІНИ НАНЫМ-СЕНІМДЕРІ ЖӘНЕ ҒҰРЫПТАРЫ

Қарастырылатын сұрақтар (дәріс жоспары):

1. Көне түріктердегі діни нанымдар.

2. Көнетүріктік культтер.

3. Көне түріктердегі шаманизм.

4. Көне түріктердің салт-дәстүрлері.

         Көне түріктер ұғымында Отан сөзі қасиетті Жер-су  деп беріледі. Жер-су  культіне байланысты түркілер таудың  жартастың, өзен-көлдердің рухына сиынған. Тау культінің негізіне жерден, судан және көктен келетін үш қатерден сақтану әрекеті жатады. Әр рудың өзінің қасиетті тауы болады. Бірінші түрік қағанатының түріктері Гобидің оң жағындағы Бодын-Інлі тауын, ал екінші түрік қағанаты түріктері Өтүкенді (Монғолия жеріндегі Хангай таулары) қасиетті, құт мекен деп қадыр тұтқан. Бұл таулардың, өзендер мен көлдердің киелі аруағын қастерлеу емес, сол таудың, өзен мен көлдің өзін қастерлеп, құдірет тұту, яғни біз бұл арада табиғаттың рух – бейнесін  емес, өзін тіріге санап, қастерлеу ісін көреміз. Көне түрік жазба ескертташтерінде адамдарға ажал жіберетін жер астындағы өлім құдайы Эрклиг жайлы айтылады. Ол әрбір адамның жанын алып, өмірін кысқартатын құдай бейнесі ретінде ұғынылған.

          Өлген адамды жерлеу салты дами келе өлік туралы түсінікті дараландыра түсіп, аруақ  ұғымын туғызады. Кез келген құбылыстың «иесі», «онгоны» кейіннен аруаққа айналады. Әрине, адамның бәрі бірдей аруаққа айнала алмайды. Руға басшы, қамқор болған адамдар ғана аруаққа айналады. Демек, аруақ деп жүргеніміз табиғаттағы жанды – жансыз  нәрсенің иесі, яғни Тәңірінің өзі. Көктегі Тәңірінің өзі, жер, су және Ұмай, олардың рухтарынын барлығы аруақ болып табылады. Сонымен қатар адамдар Ұмай ықыласы ауғанға көктен кемпірқосақ арқылы түседі деп ойлаған. Кемпірқосақтың өзі Тәңірі мен Ұмайдың қосақталған көрінісі. Өйткені кемпір сөзі кам (шаман) - пір (ана) дегенді айғақтайды

          Бабалар қалдырған жер-суды қастерлеу – Жер-су  культінің басты мазмұны. Орхон-Енисей жазбаларында бұл наным жер-суды  иесіз қалдырмау қажет, әйтпесе жер – су  киесі ұрады деп түсіндіріледі. Көне түріктер ұғымында жер-су  адамның өзі өмір сүретін әлемді білдіреді. Түріктер табиғатқа табынғандықтан өлген адамның денесін өртеп, жер ананың қойнына кұл мен көмірін ғана жерлеген. Егер адам күзде не қыста қайтыс болса, әдет – ғұрыптарын  жасап, көктемде жер көгеріп, шөп шығып, жапырақтар жайқала бастаған кезде жерлейтін болған. Бұл әдет наным-сенімінен табиғаттың төрт кезеңіне толық табыну байқалады. Түріктердің өлікті жерлеу дәстүрінде құрбандыққа жылқы, қой сою, мәйіт жатқан үйді салт атпен жеті рет айналу, бетін тіле қан шығару, сөйтіп көз жасы мен қанды қатар ағыза отырып, жоқтау айтылатын болған. Қытай деректерінде өлікті атымен және пайдаланған (тірі кезінде) заттарымен қоса өртеп, күлін жинап алып жерлеу ғұрпы жайлы, әрі мола басына жауларының санына қарай жүзге, мыңға дейін тас бағана қойылатыны айтылады.

 Көне түріктер шамандығының сипатын генеологиялық аңыздардан бастаған жөн. Бұл аңыздар Чжоу династиясының жылнамаларында баяндалады. Аңызда көне түріктердің бабалары ішінде бөріден туған Ичжининишыду атты кісінің рухтармен байланыса алатындығы, соңдықтан аяқ астынан жел мен нөсерді болдыра алатындығы айтылады Шаман дегеніміз табиғат сырын ұға алатын, басқалардан білімі көп, сиқырға жетілген адамдар болған, өзі ақын, музыкант, балгер және дәрігер болып саналған. Шаман болатын адамды рухтар (құдайлар) өздері таңдайды және оларды ерекше қасиеттерге баулитын да солар деген түсінік болған. Шаманның міндеті рухтарға қызмет ету және олардын көмегімен өзінің тайпаластарын қауіп – қатерден  сақтау болған. Шаман рухтармен байланысқанда экстаз күйіне түседі. Осы рухтардың көмегімен шаман тылсым күштерге ие болып, адамдардың болашағын айтып беру, жел, жаңбыр шақыру, емдеу т.б. қасиеттерге қол жеткізеді.

Көне түрік жазба ескерткіштерінде адамдарға ажал жіберетін жер астындағы өлім құдайы Эрклиг жайлы айтылады. Ол әрбір адамның жанын алып, өмірін кысқартатын құдай бейнесі ретінде ұғынылған. Өлген адамды жерлеу салты дами келе өлік туралы түсінікті дараландыра түсіп, аруақ  ұғымын туғызады. Кез келген құбылыстың «иесі», «онгоны» кейіннен аруаққа айналады. Әрине, адамның бәрі бірдей аруаққа айнала алмайды. Руға басшы, қамқор болған адамдар ғана аруаққа айналады. Демек, аруақ деп жүргеніміз табиғаттағы жанды-жансыз  нәрсенің иесі, яғни Тәңірінің өзі. Көктегі Тәңірінің өзі, жер, су және Ұмай, олардың рухтарынын барлығы аруақ болып табылады. Сонымен қатар адамдар Ұмай ықыласы ауғанға көктен кемпірқосақ арқылы түседі деп ойлаған. Кемпірқосақтың өзі Тәңірі мен Ұмайдың қосақталған көрінісі. Өйткені кемпір сөзі кам (шаман) – пір (ана) дегенді айғақтайды.

Адамдар мен құдіретті күштер арасында жүретін қоғамдағы ерекше әлеуметтік топ шамандар болды. Шамандар көне түріктердің қоғамдық өмірінде маңызды рөл атқарған. Шаман атауы көне түріктерге дейін белгілі болған. Бұған б.э.д. бірінші мың жылдықтың аяғына қарай ғұндарда шамандар болды деп мәлімдейтін қытай деректері куә бола алады, қытай тарихшылары шамандарды ву деп атаған. Казіргі заманғы оқымыстылар бұл сөзді шаман деп нық сеніммен аударып жүр.

          Қытай деректерінде ғұн шамандары «Жер рухына»  құрбандық шалатыны туралы  айтылады. Сондай-ақ ғұн жауынгерлеріне шамандар магиялық күштер арқылы жәрдем бергендігі баяндалады. Енді сөзіміз дәлелді болу үшін қытай деректерінен үзінді келтірейік: «Сюннулер өздері жүрген жолдың өне бойында, сонымен бірге асуларда қой мен өгіздерді жерге көміп, рухтардан хан әскеріне өлім жіберілмеуін сұрауды өтінген».

          Шаман ғұрыпының бұл көрінісі тыва халқы дәстүрлерінде күні кешеге дейін сақталған. Тывалықтарда ғасыр басына дейін сақталған жол бойына тастан үйме қылып, оба жасау дәстүрі болған. Бұл дәстүрдің мәні – жол маңыңдағы жергілікті рух – қожайындардан  ақ  жол сұрауы. Рухтардың ниеті түзу болу үшін өгіздер тірідей тас қаланған, яки обалар жасалған жерлерге көмілген.

          Мұндай  «оба»  деп аталған тас үймелерді жол бойына, асулы жерлерге салу көне түріктерге де тән болған.

          Тарбағатай өңіріне дейін жеткен юебань тайпаларының шамандары 449 ж. жужандармен соғыс кезінде жауға соққы беру үшін нәсерлі жаңбыр, қарлы боран және су тасқынын шақырған.

          Жоғарыда  келтірілген мысалдар ғұндарда шамандар болғанын және оның кейбір қызметі мен әдістері біздің заманымызға шейін келіп жеткенін дәлелдейді. Қытай жылнамаларында жужандардан шыққан жас шаман әйелдің билеушінің (әміршінің) сарайында қызмет еткені, теле және ұйғыр тайпаларында шамандар қызмет ететіндігі және олардың найзағай түскен жерге құрбандық шалып, қойды көметіндігі айтылады.

          Зерттеуші  Ә.Қоңыратбаев шамандық  көбіне тибет, монғол, түрік тайпаларына тән дейді. Ғалым одан әрі: «Шаман діні Түрік кағанаты заманында толық туып қалыптасқан жоқ еді... Шамандық Ұмай түрінде келіп, VII-IX ғасырларда жаңа нанымға айналады, оның басы бақсылар болғанымен, нағыз иелері – Қорқыт аталар, Бабай түктілер болған еді. Бұл культ Сыр бойында VIII-IX ғасырларда орнығады», – деп жазды.

          Шамаңдық  түріктерге кайдан келген деген мәселеге Ә.Қоңыратбаев былай деп жауап берген: «Рас, шаманизм буддизмнің бір мазхабы болған. Ол VI-VII ғ.ғ. Үнді елінен Тибет пен Қытайға, содан соң түрік – монғолдарға өткен».

          Ал шамандықты зерттеуші тағы бір ғалым Л.П.Потапов бұған қарсы мынандай уәж айтады: «...көне будда дінінде үндістерге жануарларды союға, қан шығарып, құрбандық шалуға тиым салынды. Сондықтан шамаңдық Үнді елінен келді деген дұрыс емес».

          Француз ғалымы М.Элиада (Шаманизм және оның жүзеге асу әдістері. Париж, 1951) өз еңбегінде көне дәуірде түріктерде шамандық дін ретінде болды десе, екінші бір француз оқымыстысы Жан – Поль Ру (VII-VIII ғ.ғ. Орхон түріктерінің діні. Париж, 1962) шамандықтың дін ретіндегі рөлін теріске шығарады.

          Осы қарама-қайшы пікірлердің ішінде Л.П.Потаповтың көне түріктерге дейін ғұндарда, онан соң түріктердің өз арасында шамандар болды деуі қисынды сияқгы.

          Көне түріктер шамандығының сипатын генеологиялық аңыздардан бастаған жөн. Бұл аңыздар Чжоу династиясының жылнамаларында баяндалады. Аңызда көне түріктердің бабалары ішінде қасқырдан туған Ичжининишыду атты кісінің рухтармен байланыса алатындығы, соңдықтан аяқ астынан жел мен нөсерді болдыра алатындығы айтылады. Француз түркологы, әрі лингивисті Жан – Поль Ру көне түрік текстерінде шамандық жайында айтылмайтындығын дәлелдеген. Ғұлама түрколог В.В.Бартольд «түріктердің шамандығы болғандығы даусыз, бірақ түріктің «кам» сөзі ешбір жерде кездеспейтінін» алға тартады. «Кам» термині ерте дәуірлерге жататын деректерде кездеседі. Ол туралы ең алғашқы мәлімет V ғасыр ортасында еуропалық ғұндарға байланысты кездеседі. Ғұндар жоғарғы шаманды «кам» деп атаған. Ата камның қызметіне халықтың шаруашылығына қай айлар мен жылдар қолайлы екенін білу кірген. Ал Еш – кам,  яғни қағанның серігі деген титулға ие болғандар мемлекет басқаруға қатысқан. Еш – кам  титулын Аттиланың өкіл әкесі алған.

          VI-VIII ғ.ғ. Тан династиясы жылнамасында Енисей қырғыздары шамандарды «кам» деп атайды делінген.

          Шамандар мемлекет басқару ісіне ғана емес, мемлекет негізін қалауға, емшілік қызметін атқаруға т.б. қатысып отырған. Араб тарихшысы Васаф- шах түрік қағандары пайғамбарлық етті немесе алдын-ала  оқиғаны жору қасиеттеріне ие болды деп хабарлайды.

          Чжоу-шу  жылнамасында: «Әр жыл сайын қаған ақсүйек адамдарын құрбандық шалу үшін Алтайдағы бабалар үңгіріне ертіп келеді, ал  бесінші айдың ортасында Көк тәңірге арнайы құрбандық беру үшін өзен маңына жиналады» делінген.

          Зерттеуші Д.Банзаров шамандардың шығуы Көне замандардан бастау алатындығын айта келіп, қарапайым халық қана емес, билеуші қағандардын да оған деген сенімі шексіз болғандығын жазады.

          М.Қашқари «кам»  сөзіне былайша түсініктеме береді: балгер, емші, шаман.

          VI ғ. византиялық елшілер Алтай шамандарының  сәуегейлігі жайлы мәлімдесе, араб тарихшысы ат-Табари (VIII ғ.) хазар шамандарының жаугершілік кезінде нөсер жауын шақыра алатынын, ол үшін хазарлар ерекше ыдыс қолданатынын айтады. Хазар шамандары абыздық қызметпен қоса, сот қызметін де атқарған көрінеді.

          Феофилакт Симокатта көне түріктер табынған объектілер от, су, жер, аспан және ауа деп атап көрсетеді. Византиялық тарихшы келтірген хабардың бәрін бүгіндері зерттеушілер растап отыр, тек ауаға табыну жайлы мәлімет жоқ. Бірақ алтайлықтардағы көне дәстүрлерде жел, ауа есу, жел есу сиякты ұғымдар кездесіп отырады. Мысалы, желпуіштер арқылы құдіретті күштерге, рухтарға қайырылу. Желпуіш ретінде кейде қайың бұтағы, кейде төрт бұрышты шүберек қолданылады.

          Жалпы, жел сөзі көне түріктерде табиғаттың құдіретті күштерінің бірі ретіңде құрметтеледі. Шүберек кесіндісімен немесе жапырақты бұтақпен жел ескенде шамандар рух шақыруды мақсат еткен. Көне  түрік жазбаларында желпіп отырған кезде бабалардың біреулеріне шамандық дарыны қоныпты делінеді. Құйын болғаңда түріктер ашулы рухтар келді деп есептеген.

          Шамандар желпу арқылы рухтарын шақырып, өзінен көмек сұрап келген адамға аурудың неден болғанын, малын кім ұрлағанын т.б. айтып береді екен. Желпу шамандық өнерін үйрену кезеңінде, яғни қолына дабыл алғанға дейін жүзеге асырылады. Ал жас шаман оны үйренерде тәжірибелі шаманның сүйемелдеуімен қасиетті таулар рухына барып тағзым ететін болған.

          Шаман болатын адамды рухтар (құдайлар) өздері таңдайды және оларды ерекше қасиеттерге баулитын да солар деген түсінік болған. Шаманның міндеті рухтарға қызмет ету және олардын көмегімен өзінің тайпаластарын қауіп-қатерден  сақтау болған. Шаман рухтармен байланысқанда экстаз күйіне түседі.

          Осы рухтардың көмегімен шаман тылсым күштерге ие болып, адамдардың болашағын айтып беру, жел, жаңбыр шақыру, емдеу т.б. қасиеттерге қол жеткізеді.

          Шаманның маңызды міндетінің бірі өлгендердің рухын жер асты әлеміне шығарып салу болып саналған.

          Шамандық сенім түріктердің жерлеу ғұрыптарынан көрінеді Орхон жазбаларында тәңірі сөзімен қоса балбал сөзі кездеседі. Тас мүсіндердің ерекшелігі сол, олардың бәрінің қолына ыдыс ұстатылған. Жалпы, түріктер қолында ыдысы бар тас мүсінге құдай секілді құлшылық еткен. Мұндай тастар көбіне молалар маңына қойылған.

          Сонымен шаман дегеніміз табиғат сырын ұға алатын, басқалардан білімі көп, сиқырға жетілген адамдар болған, өзі ақын, музыкант, балгер және дәрігер болып саналған.

  Шамандардың көне дәуірлердегі және жаңа замандағы әлеуметтік рөлі мәселесіне бүгіндері тарих, этнография, археология ғана емес, медицина, музыка, филология ғылымдары өкілдері де баса назар аударуда. Бұл жайт шаманның жеке басында көптеген қасиеттің, түрлі өнердің астарласып  жатқандығын,  дәлірек айтсақ күрделі қоғамдық тұлға екеңдігін білдіреді. Өкінішке орай, шаманның әлеуметтік, қоғамдық тұлғасы атеистік идеология әсерінен ұзақ уақыт зерттеуден тыс қалды.

          Бурят оқымыстысы Д. Банзаровтың 1848 жылы жарық көрген «Монғолдардың қара нанымы немесе шамандық»  деген еңбегін басшылыққа ала отырып, шаманизм деген ұғымға зерттеушілердін басым көпшілігі үстірт қарап келді. Тіпті, Шоқанның: «Осы шығарма соншалықты құңды болғанымен бұл еңбекті шамандық туралы толық дүние дей алмаймыз... Біздің ойымызша Банзаров шамандықтың негізі жайлы тіптен дұрыс шешімге келе алмаған  немесе дәлірек айтсақ, шамандық идеясын түсінбеген» деген пікірі ескерілмеді. Шоқанның 1862 жылы жазылған «Қазақтардағы шаманизм қалдығы»  деген еңбегімен танысқан ғалымдар, шамандық қазақтарда бар деп тұр ғой деп ұққан. Шоқан  қазақтардағы шаманизм туралы күдігін бұл еңбегінде ашық айтқан.

          Қазіргі танда бұрынғы атеистік ұғымдардан санамыздың азат етілуі, ой еркіндігі ғалымдарға шаманизм деген дін бар ма, бар болса оның құдайы кім деген сауалдар төңірегіңде мықтап ойлануды, бұрынғы кеңестік дәуірдегі исламға дейінгі наным-сенімді байыбына бармай шамандық деген үстірт пікірлерге сын көзбен қарауды талап етіп отыр. Тарихта шаман деген не құдай, не пайғамбар болған жоқ деп жазады шаманизм мәселесінде тың пікірлер айтып жүрген қазақ ғалымы Ғ. Есім. Шаманизмнің дін емес, жеке іс-әрекет екенін кезінде айтқан ғалымдар болған.

          Ғылымда әлі күнге шамандықтың жалпыға бірдей қабылданған анықтамасы жоқ. Зерттеуші В.Н. Басилов шаманды адамдар коллективі мен құдіретті рухтар арасын жалғастырушы ретінде түсіндірді. Көне дәуірдегі түріктердің шамандар жайлы нанымы да осы ұғымға саяды.

          Бөріні, осы күшті де еркін, ақылды жыртқышты түріктер «Көк  құрт»  деп атаған. «Көк құрт» деген атау «көк аспаннан келген құтқарушы»  деген мағынаға ие болған. Көне түріктер өз ұрпағын құтқарып қалған бөріні қастерлеу ниетімен Тәңірінің касиетті символын білдіретін «көк» сөзін қосып айткан. Бөрінің құтқарушылық миссиясы көне түрік аңыздарында, әдеби жазба ескерткіштеріңде бейнеленеді.

          Көне түріктердің наным-сенімінде бөріден өзге де жан – жануарлар, аң – құстар  маңызды рөл атқарды. Акқу құс культі көне түріктер арасында кең таралған  және тәңіршілдік дінінде ерекше құрметке ие болған. Зерттеуші В.Н. Басилов былай деп жазады: «Жоғарғы» әлемнің түрлі рухтары негізінен құс түрінде түсіндірілуі шамандық атаулыға тән құбылыс, аққу мен қаз шаманның аспан әлемін шарлауына жәрдемдесетін рухтары болып есептеледі және бұл ең байырғы ұғымдар еді». Акқуға табыну өзінің бастауын ерте кездерден алатынын Обь өзені бойындағы неолиттік ер адам моласынан шыққан аққудың бас сүйегі (археолог М.П.Грязнов 1954 ж. қазған), Пазырык 5-қорғанынан (таулы Алтайдағы) шыққан киізден жасалған төрт аққу бейнесі және кытай жылнамалары мәліметтері аңғартады.

          Көне түріктердің шығу тегі туралы аңыздарда олардың бір тармағы өздерінің арғы тегін аққумен байланыстыра қарайтындығы айтылады. Бұлар Солтүстік Алтайды мекендеген ку деген ат алған тайпалар болатын. Г.Е.Грумм-Гржимайло түріктің қу деген сөзі аққу деген мағынаны береді, Лебедь өзені бойында тұратын  түріктер өздерін қазір де «қу-кісі» деп атайды, бұл «Ақку өзені бойы адамдары»  деген ұғымды білдіреді деп көрсеткен-ді.

  Аққу кулъті түрік тілдес тайпалар арқылы өзге жерлерге таралған. Мысалы, хориндікгерге (буряттарға) аққу тотемін Орталық Азияда өз үстемдігін орнатқан түрік тайпалары ала келсе керек деген болжам бар. Бурят халқы әлі күнге аққуды киелі құс санайды, сондықтан оны ату және етін жеу үлкен қылмыс болып есептелінеді.

           Аюға байланысты аңыз буряттарда сақталып қалған. Ертеде аю адам секілді кейіпте болған. Ол аңға шыққанда мол олжа әкелетін сиқырлы күштің де иесі екен. Бір күні көре алмаған досы оның киім-кешегін қызғаныштан жағып жіберіпті. Сонда ол бұл қорлыққа шыдай алмай, аюға айналып, тайгаға аң аулауға кетіп калыпты, содан бері адам кейпіне келе алмай жүр екен.

          Алтай-саян  түріктері мен буряттарда аюдың бас сүйегін зұлым рухтарды үркіту үшін  үйдің босағасына, я шатырына іліп қою, ол аюдың өзге дене мүшелеріне емдік және магиялық күшке ие деп қарау ғұрпы сақталған. Буряттар аю культіне байланысты көптеген элементтерді саян – алтайлық  түріктерден қабылдап алған. Қойға табыну Сыр өңірінде ерте кезде – ақ  орныққан. Зерттеушілер бұл бейне зороастралық фарнға байланысты шыққан деп түсіндіреді. Түрлі халықтарда фарн соңғы кезге дейін молшылық, байлық-береке,  отбасы амандық – саулығын  білдірген.  Қойға табыну оғыздар мен түрікмендердің арасында кең таралған және ол белгілі бір рудың немесе тайпаның қамқоршысы ретінде құрметтелсе керек.   

  Шамандар қойды құрбандыкқа шалып, оның қанымен науқас адамды  ырымдаған. Қой мен қораз түрік тайпалары түсінігінде маңызды орын алды. Қораз мейрімді құдай сраошидің ең жақын көмекшісі ретінде адамдарды зұлым күштер қаупінен сақтаушы (Авестада) бейнесінде үғынылады, сондықтан да балалы үйлерде қораздың  болуы қажет еді. Қалалы ортада қой мен қораз белсенді түрде енгізілді.

  Көне түріктерде итке байланысты нанымдар да болды. Ит, әсіресе, жерлеу ғұрпында үлкен орын алған, себебі, ит өлген адамның рухын қорғайды деген ұғым болған. Үздіксіз соғыстар мен шапқыншылықтар салт атты жауынгерді дәріптеу культі маңызды орын алған ерекше идеологияны туғызды.  Аттылыны әспеттеу идеологиясы шапқыншылықтың толастамауына байланысты қалыптасты. Ер қанаты болып табылатын ат та көне түріктерде аса жоғары әспеттелген. Орта ғасыр дәуіріндегі жауынгерді атсыз елестету қиын. Аттылы жауынгерді дәріптегені сонша, көне түріктер өлген жауынгермен атын бірге көму дәстүрін ұстанған. Жауынгердің сөйгүлігімен бірге жерлеу дәстүрі о дүниелік өмір ғұрпымен де байланысты. Аттылы жауынгер бейнесі негізінен құдай кейпіңдегі батыр-баба  ретінде ұғынылған.

           Батырдың атын шығарған сәйгүліктердің де әспеттелген, құрметті атауы болған. Мысалы, Күлтегіннің ескерткішінде оның астындағы жүйріктері - Байырқу, Алып Шалшы, Оқсыз дәріптеле еске алынады. Көне түріктердің сәйгүлікті пір тұтуы олардың заң жүйесінен де байқалады. Сәйгүлік ұрлағандарға өлім жазасы секілді аса қатаң шара қолданылды.

Сонау тас, қола дәуірі тайпалары кезінен бастау алатын отқа табыну көне түріктердің де өмірінен нық орын алғандығын байқау қиын емес.

Көне түріктер өзіне тән мәдениетін дамыта отырып, оны көршілес елдердің мәдениетінен өзгешелеу етіп қалыптастыра білді. Көне түріктердің мәдениеті, танымы Қытай, Үнді, Иран, Византия секілді елдерден кем болған жоқ. Көне түріктерге тән ел басқару жүйесі, діни наным-сенімдері, таным дүниесі, дипломатиясы және т.б. құрылымдары ғасырларға жалғасты. Тек оны ғылымдар тоғысында қарастырып, әлі де зерттей түсу – уақыт талабы.

 

Осы дәріске аналған сұрақтар:

1.Наным-сенімдердің қалыптасуының алғышарттары.

2.Діни нанымдар.

3.Жерлеу ғұрыптары. 

4.Көнетүріктік культтер.

5.Көне түріктердегі шаманизм.

6.Көне түріктердің салт-дәстүрлері

 

1        Ақатаев - С.  Күн мен көлеңке. Ғылыми - танымдық аңсар. – Алматы, 1990.

2        Аджи М. Тайна Святого Георгия. – Алматы, 1997.

3        Аджи М. Полынь половецского поля. –  М.,   1994.

4        Агелеуов Г.Е. Йол – Тенгри бог пути в миротворчестве древних тюрков // Военное искусство кочевников. – С. 101-104.

5        Аюпов Н.Г. Тенгрианство. Учебное пособие. – Алматы, 1998.

6        Банзаров Д. Черная вера или шаманство у монголов. Собр.соч. – М.,   1955.

7        Бартольд В.В. Тюрки: Двенадцать лекций по истории турецских народов Средней Азии. – Алматы, 1993.

8        Басилов В.Н. Шаманство у народов Средней Азии и Казахстана. –  М.,   1992.

9        Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. –  Т.1.  – Алматы, 1998.

10    Древнетюркский словарь. – Л., 1969.

11    Дыренкова Н.П. Умай в культе турецких племен // Культура и письменность Востока. – Баку, 1928.

12    Дьякнова В.П. Культовые сооружения у тувинцев // Полевые исследония института этнографии в 1974 г. – М.,   1975.

13    Есім Ғ. Шаманизм дегеніміз не? // Ақиқат. – 1996. –  № 2.

14    Заходер Б.И. Каспийский свод сведений о восточной Европе, Горган и Повольже в ІХ – Х вв.  – Т.1. – М.,   1962.

15    Зия Гөкалп. Түрікшілдік негіздері // Жас Түркістан. – 1998. – № 2.

16    Зуев Ю.А., Агелеуов Г.Е. буд – Тенгри – божество древнетюркского пантеона // Военное искусство кочевников Центральной азии и Казахстана. Алматы, 1998. – С. 106-112.

17    К вопросу об аварах // Тюркология. – М.,   1971.

18    Кумеков Б.Е. Государство кимаков ІХ – Х в.в. по арабским источникам. – Алма – Ата. 1972.

19    Күлтегін // Көне дәуір әдебиеті. – Алматы, 1991.

20    Кляшторный С. Г. Мифологические сюжеты в древнетюркских памятниках // тюркологический сборник. –  М.,   1981.

21    Қашқари М. Түрік сөздігі. 3 кітап. – Алматы, 1988.

22    Қоңыратбаев Ә. Оғыз – қыпшақ ұлысы және шамандық культі // Қазақ эпосы және түркология. – Алматы, 1987.

23    Мангижеев И.А. Бурятские шаманские и дошаманские термины. –  М.,   1978.

24    Мифологический словарь. –  М.,   1990.

25    Murat Uraz. Turk Mifolojisi. –  Istambul,  1967.

26    Потапов Л.П. Умай – божество древних тюрков // Тюрклологический сборник.  – М., 1972.

27    Потапов Л.П. К вопросу древнетюркской основе и датировке Алтайского шаманства // Этнография народов Алтая и Западной Сибирии. – Новосибирск, 1978

28    Стеблева И.В. К реконструкции древнетюркской религиозно-мифологической системы // Тюркологический сборник. – М., 1972.

29    Уәлиханов Ш. Қазақтардағы шамандықтың қалдығы // Қазақ бақсы-балгерлері. –  Алматы, 1993.

30    Цыдендамбаев Ц.Б. Бурятские хроники и родословные. – Улан – Удэ, 1972.

31    Эфенди Ф. Образ волка отображенный в фольклоре // Тюркский мир. –  1991. –  № 1.